De hoofdstad van het gebied, eveneens Kaliningrad geheten, is in 1255 gesticht onder de naam Königsberg. Ridders van de Teutoonse Orde bouwden toen een houten versterking op de plaats van een Pruisisch dorpje Twangste. De Pruisen waren een heidense stam behorend tot de Baltische taalgroep, die door de militaire ridderorde met het nodige geweld verslagen. Het verbreiden van het christendom was slechts een voorwendsel voor gebiedsuitbreiding. In de volgende eeuwen vestigden zich Duitse kolonisten in het gebied die zich vermengden met de oorspronkelijke Pruisische bevolking. Het Pruisisch, net als Lets en Litouws een Baltische taal, stierf daardoor langzaam uit.

Pruisen

De stad groeide door de voor handel gunstige ligging en trad in 1368 ook toe tot het Hanzeverbond. Toen het hoofdkwartier van de Teutoonse ridders door Pools-Litouwse troepen was veroverd werd Königsberg in 1457 de nieuwe residentie van de Hochmeister van de Teutoonse orde. In 1525 riep de Orde het gebied uit tot hertogdom Pruisen en Königsberg werd vanzelfsprekend de hoofdstad van de eerste hertog Albrecht. Door vererving raakte het gebied in handen van het vorstenhuis Hohenzollern dat al veel gebied in Brandenburg en Westfalen bestuurde. Graaf Friedrich III gebruikte in 1701 de naam Pruisen toen hij zich uitriep tot koning. Het koninkrijk Pruisen ontwikkelde zich in de 18e eeuw tot een grote Duitse staat en een geduchte Europese macht. Door de delingen van Polen werd het gebied van Pruisen rond Königsberg aangesloten bij het deel rond Berlijn. Die aaneensluiting verdween weer toen het Duitse Rijk, waar Pruisen sinds 1871 bij hoorde, in WO I werd verslagen en grondgebied aan Polen moest prijsgeven.

Sovjet-bezetting

Dat afgescheiden deel, nu Oost-Pruisen geheten werd in 1945 van Duitsland afgenomen als straf voor het beginnen van WO II. Het noordelijk deel, waarin Königsberg ligt, werd door de Sovjet-Unie geannexeerd, de rest ging naar Polen. De Duitse bevolking, voor zover niet gevlucht of door uitputting gestorven, werd verjaagd of vermoord door de Russische troepen. Een klein deel mocht nog in de jaren vijftig vertrekken. Na de verdrijving van de Duitse bewoners werd de stad en omgeving herbevolkt met mensen uit de Sovjet-Unie. In 1946 werd de stad omgedoopt in Kaliningrad, naar Michail Kalinin, de kort tevoren overleden president van de Sovjet-Unie. Overigens had Kalinin nooit iets met de stad van doen gehad. In de laatste jaren is er wel een discussie losgebarsten over eventuele naamswijziging.

De stad Kaliningrad is vanwege zijn strategische betekenis en vanwege de aanwezigheid van de Sovjetmarine een voor buitenlanders verboden stad geweest. Het is nog steeds de thuisbasis van de Russische vloot, die hier zijn enige ijsvrije haven aan de Oostzee heeft.

Verwoesting

In WO II is het stadscentrum bijna geheel verwoest. De meeste schade werd aangericht door een Brits-Amerikaans bombardement in augustus 1944, de nietsontziende strijd om Königsberg in maart en april 1945 deed de rest. Begrijpelijkerwijs had de Sovjet-Unie geen trek in een kostenverslindende restauratie van de Duitse stad. Integendeel, het Stadtschloss is in 1957 als symbool van Pruisische macht opgeblazen. Op die plek bouwde men in de jaren zestig het vierkante en fantasieloze Huis van de Sovjets. Het gebouw staat bekend als ‘Het Monster’ en is vanwege constructiefouten nooit in gebruik genomen..

Oude stad

Het vroegere dichtbebouwde stadscentrum bestaat nu uit parken en brede vierbaanswegen. Het hart van de oude stad bevond zich op een eiland tussen twee armen van de rivier Pregel. Dat heette vroeger Kneiphof, nu is het ook bekend als Eiland van Kant. Het enige gebouw van de oude stadsbebouwing dat de Russische autoriteiten als ruïne hebben laten staan was de van oorsprong 14e-eeuwse Dom. Na 1993 is deze kerk met Duits geld volledig gerestaureerd. De Sovjets hebben de Dom waarschijnlijk gespaard vanwege de aanwezigheid van het graf van de filosoof Immanuel Kant. De in Königsberg geboren Kant werd door de communisten gezien als filosofisch inspirator van Karl Marx. Het graf van Kant, die in 1724 werd geboren en tijdens zijn leven de stad nauwelijks heeft verlaten, bevindt zich tegen de kerkmuur aan de achterkant van de Dom. Twee kamers van het museum in de kathedraal zijn aan de filosoof gewijd. Daarnaast zijn hier instructieve maquettes van het oude Königsberg te zien. De kerk zelf is meestal gesloten omdat zij dient als concertzaal. Rondom de kerk is een park met beelden. Even naast de Kneiphof staat het blokkerige Huis van de Sovjets op een kale vlakte. Buiten deze twee gebouwen is het oude stadscentrum dus onbebouwd.

Aan de achterkant van de oude kathedraal is aan de overkant van de rivier Fischdorf gebouwd, een rij nieuwe huizen die op oude Duitse voorbeelden zijn geïnspireerd. Er tussen staat ook een klein model van een vuurtoren. De meeste huizen zijn in gebruik als hotel of restaurant. Vanwege de terrassen aan het water is het een van de schaarse plekken met gezelligheid en sfeer in Kaliningrad.

Aan de zuidkant van het centrale eiland staat op de linkeroever van de rivier Pregel de vroegere Beurs. Gebouwd in 1875 in neo-Renaissancestijl is het grijsgele bouwwerk een van de weinige die het oorlogsgeweld heeft overleefd. Na een Sovjet-bestaan als ‘Koeltoerij Dom’, Cultuurhuis, heeft het nu een functie als theater voor kindervoorstellingen..

Het nieuwe centrum

De Sovjets hebben het gebied van de oude stad niet gebruikt voor herbouw maar een nieuw centrum gesticht. Het tegenwoordige stadscentrum bevindt zich ten noordwesten van de oude stad rond Plosjtsjad Pobjedy. Aan dit plein bevinden zich een theater, het station Kaliningrad Severny, het stadhuis en de Russisch-orthodoxe Chram Christa Spasitelja, een moderne, in 2005 ingewijde kerk naar oud-Russische voorbeelden. Op het plein staat ook het voornaamste Sovjet-gedenkteken voor de Grote Vaderlandse Oorlog.

Twee kerken uit de ‘Duitse’ tijd hebben nu andere functies. De Kerk van de Heilige Familie uit 1907, gerestaureerd in 1980, is vanwege zijn goede akoestiek het tehuis van het Philharmonisch Orkest, in de Luisenkerk uit 1901 speelt nu het poppentheater.

Het oude Königsberg bezat een vrij groot oppervlak. De stadspoorten van de oude stad bevinden zich dan ook in een wijde ring op meer dan een kilometer van het centrum. Ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan is in 2005 de stadspoort Königstor gerestaureerd. Aan de voorkant zijn standbeelden te zien van de Boheemse koning Ottokar, de Pruisische koning Friedrich I en hertog Albrecht. Ook enkele andere 19e-eeuwse stadspoorten zijn nog redelijk bewaard gebleven, zoals de Rossgarten Tor en de Friedland Tor. In de 19e-eeuwse Dona Tor is het Amber-museum gevestigd. Het geeft informatie over het ontstaan van amber (of barnsteen) en het winnen ervan in de loop der tijden. Met 6000 voorwerpen is het de grootste collectie van amber ter wereld.

Bunker museum

Pikant is het Bunker museum. Dit was de commandobunker van de laatste Duitse bevelhebber Otto Lasch in april 1945. In de ondergrondse ruimtes wordt de verovering door het Rode Leger weergegeven in enkele interessante diorama’s van de strijd in 1945, zij het slechts met Russische uitleg erbij. In kamer 14 ondertekende Lasch de Duitse capitulatie op 9 april..

 

De bunker ligt achter het hotel Kaliningrad, op de hoek van Leninsky Prospekt bij het Huis der Sovjets. Het eenvoudigst is om op Leninsky Prospekt de onderdoorgang te nemen ter hoogte van huisnummer 67. Dan gaat u door enkele binnenplaatsen heen, de bunker wordt aangegeven met twee zwarte driehoeken boven de ingang.

Universiteit

In Königsberg is al in 1544 door hertog Albrecht een universiteit gesticht, waar Kant nog als hoogleraar heeft gedoceerd. De oude universiteitsgebouwen zijn in 1944 op een klein deel na verwoest en in 1947 is er het huidige gebouw van de Russische Staatsuniversiteit voor in de plaats gekomen. Dit moderne gebouw vindt u tegenover de Bunker. Ervoor staat een standbeeld van Kant, dat druk door duiven wordt bezocht. Het is een kopie van een beeld uit 1864, dat in 1992 op kosten van Marion Gräfin Dönhoff is nagemaakt. Ook het standbeeld van stichter hertog Albrecht is in 2005 opnieuw neergezet op zijn oorspronkelijke plek.