De plattegrond van St. Petersburg wordt gekenmerkt door een ring van grachten, hard nodig voor de afwatering in het moerassige gebied en door Pjotr afgekeken van Amsterdam. Vier grachten, soms gegraven, soms gekanaliseerde riviertjes omringen vanaf het Paleisplein het hart van de stad: Mojka, Gribojedova, Fontjanka en Obvodny-kanal. Daarvan kennen de eerste twee de meest pittoreske stukken, de Mojka in de buurt van het Winterpaleis, Gribajedova vooral bij het Mariinski-theater en de Nikolski-kathedraal.

De grachten worden doorsneden door enkele brede boulevards, waarvan de Nevski prospekt de bekendste is. Andere zijn de Gorochovaja oelitsa, de Voznesenski prospekt en de Moskovsky prospekt. Zij richten zich allemaal op de Admiraliteit, de gouden punt van de spits daarvan is het centrale punt dat soms van kilometers afstand al gezien kan worden.

Aan de overkant van de Neva ligt de bakermat van de stad, de Peter-en Paulsvesting. Het eiland daarachter heet het Petrograder eiland. Het vasteland ten noorden van het vestingeiland staat bekend als de Vyborg-zijde. Daartussen ligt meer naar de zee het Vasileostrovsky-eiland, de wijk met de minste bezienswaardigheden.

Tot voor kort gaf het platform van de koepel van de Izaaks-kathedraal uitzicht over een stad zonder detonerende hoogbouw, maar in de laatste jaren staat dit traditionele stadsbeeld onder druk door nieuwbouw die door veel conservatief ingestelde inwoners wordt betreurd en bestreden. Naast het blokkerige nieuwe Mariinski-theater is vooral de toren, die Gazprom had gepland dicht bij het centrum de grootste steen des aanstoots. Hij zou moeten verrijzen tegenover de Smolny-kathedraal aan de andere kant van de Neva. Het bouwterrein is onder druk van de bevolking en UNESCO echter verplaatst naar een noordelijke fabriekswijk.

Geschiedenis

Na de overwinning op de Zweden in 1703 bij Schlüsselburg, landinwaarts aan het Ladoga-meer gelegen, besloot Pjotr de toegang tot zijn rijk te beveiligen met een vesting in de onbewoonde moerassen aan de mondingen van de Neva. In datzelfde jaar al liet hij van heinde en ver arbeiders aanrukken voor het bouwen van de vesting, die nu bekend staat onder de naam Petropavlovskaja Krepost, Petrus- en Paulusvesting. Zelf woonde hij dichtbij de bouwplaats in een houten blokhutje. In het moerassige gebied dat vergeven was van de muggen werd tegelijk een stad uit de grond gestampt. Het werken in de ongezonde omgeving kostte aan tienduizenden arbeiders het leven. Pjotr verplichtte de rijkste grootgrondbezitters om een eigen huis van steen te laten bouwen in de nieuwe stad, die hij in 1712 officieel tot hoofdstad uitriep. Sankt-Peterburg (de officiële naam) is overigens niet vernoemd naar de stichter maar naar de apostel Petrus, die ook beschermheilige van de stad werd.

Uitbreiding

Bij zijn dood in 1725 telde de nieuwbouw-hoofdstad al 40.000 inwoners en in de eeuw erna zette de uitbreiding zich versneld door langs de belangrijke verkeersaders. Aan het einde van de 19e eeuw werd de 18e-eeuwse stad, die zich uitstrekte tot het Obvodny-kanal, omringd door een gordel van fabrieksterreinen. De industrialisatie bracht een toevloed van arme arbeiders van het platteland met zich mee, waardoor St. Petersburg een centrum van onrust en uiteindelijk revolutie werd. In de zo desastreus verlopen oorlog met Japan ontstond de revolutie van 1905, toen het leger een optocht van ongewapende arbeiders met een petitie voor de tsaar voor het Winterpaleis uiteen schoot. In het eerste jaar van WO I werd de te Duits klinkende naam Sankt-Peterburg in een patriottische bui vervangen door het meer Russisch klinkende Petrograd.

Stad van de Revolutie

Grote stakingen en muiterijen veroorzaakten in maart 1917 de val van de 300-jarige dynastie Romanov. De Voorlopige Regering werd na voortdurende onrust op de avond van 6 november 1917 afgezet en de bolsjewieken namen de macht over na een stormloop op het Winterpaleis. De nieuwe machthebbers verplaatsten uit angst voor een buitenlandse aanval de hoofdstad echter naar Moskou. Nadat de stad in 1924 Leningrad gedoopt werd beleefde zij tijdens WO II haar ‘finest hour’. Hitlers pogingen om de wieg van het socialisme te verwoesten werden heldhaftig weerstaan tijdens een beleg van meer dan 28 maanden, dat aan ongeveer een miljoen inwoners het leven kostte. Leningrad verdiende op die manier de eretitel ‘heldenstad’, maar bleef een stad van dissidenten en dwarsliggers. Na de instorting van de Sovjet-Unie koos de bevolking in 1993 voor de terugkeer van de oude naam Sankt-Peterburg. Zijn nieuwe hoofdstad was door Pjotr bedoeld als venster op West-Europa, dat via de Oostzee nu beter bereikbaar werd. Die functie vervult het nu nog steeds zij het in omgekeerde richting. Nog steeds is in St. Petersburg een grotere westerse invloed te zien dan in het continentale Moskou. Het is de trendsetter van al wat nieuw is in Rusland.