Daardoor ontwikkelde Novgorod zich tot een zeer rijke handelsstad, die als meest oostelijke post deel uitmaakte van de Hanze. In 1136 - Novgorod was toen op Kiev na de belangrijkste stad van Rusland - kreeg Novgorod zelfs een speciale status als handelsrepubliek, met eigen wetten en een eigen gouverneur. De stad had zelfs een primitieve democratie, uniek voor die tijd. De stadsraad, vetsje, werd geleid door handelaren in plaats van edelen en grootgrondbezitters. In die eeuwen was Novgorod als enige grote stad in Rusland gevrijwaard gebleven van de Mongolen omdat die op hun paarden niet door de moerassen rondom de stad konden komen. Die sterkte was tevens haar zwakte: de onvruchtbare natte landerijen gaven een te lage voedselopbrengst, waardoor Novgorod voor haar graanleveranties van Moskou afhankelijk werd. De zelfstandigheid kwam ten einde in 1478, toen grootvorst Ivan III Novgorod onderwierp aan het leiderschap van Moskou. Een eeuw later maakte Ivan IV dit definitief door bloedig in Novgorod huis te houden. Bij zijn strafexpeditie kleurden duizenden lijken het water van de Volchov rood.

Een rijke geschiedenis

Doordat de economische hoofdroutes zich verlegden werd Novgorod daarna een rustige provincieplaats, die vooral na de stichting van Sint-Petersburg aan belang inboette. Tijdens WO II werd de stad zwaar verwoest, vooral door opzettelijke Duitse vernielingen aan het oude ommuurde kremlin. Die werden in latere jaren grotendeels hersteld waardoor vele schitterende eeuwenoude gebouwen de rijke geschiedenis van Novgorod weerspiegelen. Het stadje bedient zich sinds 2000 van het voorvoegsel Veliki (=groot) als onderscheid met Nizjni (=lager) Novgorod.

Kremlin

Het oude hart van de stad is het ommuurde kremlin, hoog op de oever van de Volchov. De eerste vermelding van deze vesting dateert van 1044, hoewel zowel gebouwen als verdedigingswal in die tijd van hout waren. Nog goed is de kloof te herkennen waar vroeger het water van een riviertje doorheen werd geleid. De muur van 1,3 km lang en de bijbehorende torens werden pas in steen gebouwd na de verovering door Ivan III tussen 1484 en 1490. Er zijn nu twee toegangen tot het kremlin, een aan de landzijde en een aan de rivierzijde, daar ongeveer recht tegenover.

Sofia-kathedraal

Het eerste stenen gebouw binnen het kremlin was de Sofiiski sobor uit 1050, die in een recordtijd van 5 jaar tot stand is gekomen. De kerk is gemodelleerd naar het voorbeeld van de Hagia Sofia in Constantinopel. De uivormige koepeltjes zijn in de 14e eeuw toegevoegd maar daarmee waarschijnlijk toch de oudste in Rusland met dit model. De grote ui die enigszins excentrisch staat overkapt de wenteltrap. De westelijke toegangsdeuren uit de 12e eeuw hebben zeer gedetailleerde bijbelse taferelen. Op de linkerpanelen is Genesis uitgebeeld, rechts is het Nieuwe Testament in brons gegoten. Ze zijn afkomstig uit Zweden waarvandaan ze als trofee na een veldtocht vandaan zijn gesleept. Waarschijnlijk is de opvallende kop van een smid waarschijnlijk de man die de deuren heeft geïnstalleerd. Binnen zijn enkele iconen uit de 12e eeuw te zien, maar het merendeel dateert uit de 19e eeuw. De houten zetels van tsaar en patriarch zijn gemaakt in de 16e eeuw.

Millenniummonument

Binnen de muren van Novgorods kremlin bevindt zich verder het oudste paleisgebouw van Rusland, het Facettenpaleis. De grote zaal met gotisch gewelf uit 1433 diende als de ontmoetingszaal van de aartsbisschoppen. Het hele complex diende als residentie voor de patriarch. Daarnaast vinden we hier twee torens, de oudste klokkentoren van Rusland uit 1673 en de eveneens oudste klokkenstoel uit de 15e eeuw. Van recenter datum is het in 1862 onthulde Millenniummonument, opgericht ter herdenking van het 1000-jarige bestaan van Rusland. De bronzen verjaardagstaart van bijna 16 m hoog weegt 65 ton en is bedekt met standbeelden ven de belangrijkste figuren uit de Russische geschiedenis. De figuur op de top beeldt de Russisch-Orthodoxe Kerk uit, die Moedertje Rusland beschermt. Om het midden, met de klok mee vanaf het zuiden zijn Roerik, Vladimir de Wijze, de tsaren Michaïl Romanov, Pjotr de Grote, Ivan III en Dmitri Donskoi te zien. Onderaan staan nog 109 beelden, waaronder militaire helden, artiesten en schrijvers. Een voorname plaats neemt Jekaterina II in met vele van haar minnaars/ministers.

Oude manuscripten en iconen

In het Historisch museum van Novgorod naast het Millenniummonument zijn 800 jaar oude manuscripten te vinden op berkenschors die zouden moeten aantonen dat een groot deel van de bevolking in die tijd al geletterd was. De aantekeningen zijn overigens beknopt en gaan over handel en geldzaken. Tevens bezit het museum een van de grootste collecties iconen in Rusland. De oudste is een icoon uit de 11e eeuw van de heiligen Petrus en Paulus; deze tweezijdig beschilderde Znamenski-icoon heeft een historische rol gespeeld. Hij hielp in 1169, volgens de legende op de stadmuren geplaatst, om de legers van Andrej Bogoljoebski uit Soezdal tegen te houden.

De Handelswijk over de rivier

Een geliefde plaats ter ontspanning is het strandje tegen de kremlinmuren. Drank en versnaperingen zijn hier verkrijgbaar. Aan de zuidkant van het kremlin staat een martiaal oorlogsmonument. Een ruiter symboliseert de verdrijving van de Duitse legers. Een voetgangersbrug in het verlengde van de rivierpoort leidt naar de overkant, de handelswijk Torgovaja Storona. Dit gebied, met name de zuidelijke helft, was in de middeleeuwen het handelscentrum en tehuis van de vele stedelijke en buitenlandse kooplui. De losstaande arcade was in de 19e eeuw de aanzet tot een winkelgalerij die nooit is afgebouwd.

Jaroslavs hof

Erachter, meer landinwaarts lag het paleis van Jaroslav de Wijze en de latere grootvorsten van Novgorod uit de 12e eeuw, Jaroslavovo dvorijstje, Jaroslavs hof genoemd. Ook hier heeft WO II flink huis gehouden. In het nu nogal lege gebied is een klein aantal kerken behouden gebleven of zorgvuldig gerestaureerd na de Duitse vernielzucht. Het enige overblijfsel van het paleis is de grote Nikolo-Dvorisjtsjenski sobor, de Nikolaas-hofkathedraal, die vorst Mstislav in 1113 liet bouwen als dank voor zijn genezing tijdens een veldtocht tegen de Fins-Oegrische stammen. De invloed van de Kievse bouwstijl is nog te herkennen aan de drie apsissen en vier kruisvormige zuilen. Het interieur is voor het merendeel uit rond 1800, de iconostase heeft iconen uit de 16e en 17e eeuw. Tegenover de kathedraal staan twee typisch 17e-eeuwse torens, waarvan één een klokkentoren was. Links naast deze kerk staat de iets jongere (1207) tserkov Paraskevy Piatnitsy. De baksteenarchitectuur wijkt nogal af van de traditionele Novgorod-stijl, vooral door de drie zijkapellen.

Kerken

De meeste andere kerken zijn door de handelsgilden gesponsord in de bloeitijd van Novgorod. Rechts van de Nikolo staat de tserkov Prokopija, verder naar links over de Ilina straat heen de Ioanna-na-Opokach en de Georgija na Torgoe. Als we de straat Ilina verder landinwaarts volgen vindt u na drie woonblokken de kerk Spasa-na-Ilina uit de 14e eeuw. Aan de buitenkant bevinden zich speelse gemetselde versieringen en binnenin (nogal vage) fresco’s van Feofan Grek. De afbeelding van Kristo Pantokrator in de koepel valt op door witte gezichten op een bruine achtergrond. Schuin tegenover deze kerk staat de 3 eeuwen jongere Znamenski sobor in Moskou-stijl uit 1688.

Novgorod buiten het Kremlin

De stad buiten de muren van het kremlin is in de jaren 50 nogal rechtlijnig weer opgebouwd. Het stadhuis op Pobjedi-Sofiiskaja Plosjtsjad in klassieke Sovjetstijl is daar het fraaiste overblijfsel van, evenals Lenin er tegenover op de rand van de asfaltvlakte. Even verder in het park rond het kremlin herinnert een standbeeld aan de in Novgorod geboren componist Sergej Rachmaninov. Langs de rivier staat op een nogal desolaat plein met verbrokkelde trappen en oneffen plaveisel een futuristisch gedrocht met evenveel verwaarlozing. Het is het stedelijke Dramatheater en die naam doet het eer aan. Gebouwd in de late Sovjetjaren is het theater na twintig jaren leegstand vanwege ontwerpfouten eindelijk in gebruik…

Naast het theater staat het hotel Intourist, dat ondanks het fraaie mozaïek boven de entree ook de tweede en derde vleugel nooit heeft kunnen afbouwen. Even voorbij dit hotel zijn de oude stadswallen zichtbaar. Direct erbuiten staat eenzaam en afgesloten een kerkje in het grasveld. Deze Petropavlovskaja in Kozjevniki dateert uit 1406 en laat door het ontbreken van pleister de bouwwijze met grove stenen en houten pannendak goed zien. Twee soortgelijke kerken staan iets noordelijker, de Nikolski sobor uit 1313 in het gelijknamige klooster en twee kerkjes in het Zverin-klooster: de Pokrovski sobor uit de 14e eeuw en de Simeonski sobor uit 1467.

Joris-klooster

Vanaf de voetgangersbrug over de Volchov zijn naar het zuiden kijkend de gouden koepels zichtbaar van het Joerjev Monastyr, Joris-klooster, gesticht in 1030. Het nog actieve klooster ligt 4 km buiten de stad, aan de oever van het Mjatsjino-meer. De hoofdkerk Georgievski sobor dateert uit 1119. Uitzonderlijk voor die tijd zijn de hoge koepels en de ramen die de kerk opvallend licht maken. Vanaf de ingang van het klooster kunt u over enkele honderden meters de weg volgen naar het interessante Vitoslavlitsi openluchtmuseum. Daar treft u in een prettige bosrijke omgeving houten huizen en kerken uit de regio. Het museum geeft een goed beeld van een traditioneel Russisch dorpje in vroeger eeuwen.