Voor de Spanjaarden was het stichten van een hoofdstad in Guatemala al een probleem. Nadat de eerste hoofdstad Tecpán Guatemala verlaten moest worden vanwege oorlog en de volgende twee hoofdsteden Ciudad Vieja en Antigua Guatemala vanwege aardbevingen, werd in 1776 Nueva Guatemala de la Asunción (Nieuw-Guatemala van Maria-Hemelvaart) gesticht. Deze vierde hoofdstad, het huidige Guatemala Ciudad, ligt in de vruchtbare Ermita-vallei op een plateau van 1500 m hoogte omgeven door barrancos (ravijnen). Deze ravijnen bestaan uit los vulkanisch materiaal dat door erosie tot ravijnen is gevormd en men veronderstelde dat deze ravijnen de schokken van een aardbeving zouden kunnen opvangen. Helaas bleek dat niet geval te zijn want de hoofdstad werd in het verleden vier keer het slachtoffer van flinke aardbevingen die grote delen van de stad verwoestten. De eerste aardschok vond plaats in 1830; de tweede op eerste kerstdag in 1917 en op 24 januari 1918 werd de stad bijna geheel verwoest. De meest recente aardbeving van 4 februari 1976 veroorzaakte enorme schade, hoewel de nieuwere gebouwen in het centrum van de stad praktisch ongedeerd bleven.

De nieuwe hoofdstad werd gesticht bij de kleine indiaanse nederzetting Ermita in de Valle de las Vacas (koeienvallei) en het architectonische plan bestond uit het koloniale schaakbordpatroon dat de Spanjaarden overal in Latijns-Amerika toepasten. De stad telde in 1782 zo’n 13.000 inwoners van wie 13% van indiaanse afkomst was. Om te zorgen dat er genoeg voedsel voor de inwoners was, verpachtte het stadsbestuur het omringende land maar bleef er zelf eigenaar van.

De stad had ook een gunstige verkeersgeografische ligging wat al bleek uit het feit dat de Maya’s in de vroegklassieke periode hier in de buurt Kaminaljuyú, een religieus centrum, stichtten dat nauwe banden met Teotihuacán (Mexico) onderhield.

Aan het einde van de 19e eeuw woonden er al 70.000 mensen in de hoofdstad, die een rustig karakter droeg vanwege de afwezigheid van industrie. De straten en wijken droegen namen in plaats van nummers zoals nu het geval is.

De stad bestond toen gedeeltelijk uit adobe (lemen) huizen met dakpannen die na de aardbeving in 1917 door betonnen woningen met daken van golfplaat werden vervangen. Van de koloniale architectuur was na de aardbevingen nauwelijks iets over.

Na de aardbeving in 1918 besloot het stadsbestuur dat er alleen nog gebouwen met één of twee verdiepingen gebouwd mochten worden, zodat er relatief weinig wolkenkrabbers te vinden zijn. Als gevolg van de industrialisatie groeide de bevolking in de jaren vijftig en zestig van de 20e eeuw enorm en de stad breidde zich uit. In 1924 telde de stad nog ruim 110.000 inwoners en in 1950 bijna 300.000.

Tegenwoordig wonen er drie miljoen mensen, een kwart van de totale bevolking, als men alle buitenwijken meetelt. Vanwege de barrancos in het noorden vonden de uitbreidingen vooral in het westen en zuiden van de stad plaats. In het centrum werden kantoren, overheidsinstanties en hotels in moderne gebouwen gevestigd en er ontstonden nieuwe woonwijken. Aan de rand van de stad vestigde zich industrie en de armen wonen er in sloppenwijken die zich vaak op de hellingen van de barrancos uitbreiden. Door de stadsuitbreiding liggen de oudste krottenwijken in de buurt van het centrum. Jaarlijks komen er 80- tot 100.000 arme plattelanders naar de hoofdstad om werk te vinden en zich te vestigen. Zij behoren tot de zogenaamde informele sector waaronder vele ‘vendedores ambulantes’ (straatverkopers) te vinden zijn. Ook zijn er zo’n vijfduizend straatkinderen die door bedelen, berovingen en prostitutie in leven proberen te blijven. Velen van hen snuiven lijm om hun problemen en de honger en kou te vergeten. Zo nu en dan worden de straten ‘schoongeveegd’ door politieagenten of door gewapende particulieren waarbij een aantal kinderen omkomen. Enkele organisaties hebben zich het lot van deze kinderen aangetrokken zoals Casa Alianza die hun een onderkomen biedt en vaak vrijwilligers nodig heeft (website: www.casa-alianza.org).

De verstedelijking bracht ook diverse problemen met zich mee zoals verkeerschaos, vervuiling en lawaai waar men als bezoeker onmiddellijk mee geconfronteerd wordt. Vooral de luchtvervuiling is heel goed zichtbaar als de stadsbussen hun zwarte dieselrook laag bij de grond naar buiten stoten. Guatemala Ciudad is echter al sinds de 18e eeuw het centrum van de regering, de economie en de cultuur van het land, dat vanuit de hoofdstad centralistisch geregeerd wordt.

Guatemala Ciudad is de hoogst gelegen hoofdstad van Midden-Amerika en vanwege deze ligging op 1500 m hoogte is er sprake van een gematigd, lenteachtig klimaat met een gemiddelde temperatuur van rond de 20 °C. De zon schijnt praktisch elke dag, ook in het regenseizoen wanneer hevige buien afgewisseld worden door zonneschijn. Op windstille dagen kan er smog optreden.