De Olmeekse beschaving wordt door vele archeologen gezien als de moedercultuur van meso-Amerika en de eerste grote beschaving in dit gebied. Er is vrij weinig bekend over deze cultuur waarvan het centrum zich bevond bij La Venta aan de kust van de Golf van Mexico. Net als de latere Maya’s kenden ze een schrift en werkten ze met een kalender, die ze waarschijnlijk uitgevonden hebben. Zij waren ook de uitvinders van het balspel, waarvan de bal van rubber is dat in dit gebied te vinden is. Aangezien er in El Salvador, Guatemala en zelfs Colombia monumentale stenen sculpturen zijn gevonden die sterk aan de Olmekenhoofden doen denken, vermoedt men dat de Olmeekse cultuur vele andere Latijns-Amerikaanse culturen beïnvloed heeft.

Behalve de enorme hoofden speelt de jaguar een belangrijke rol in de Olmeekse beschaving, die zelfs de ‘cultuur van de jaguargod’ wordt genoemd. Dit motief is eveneens sterk in de Cotzumalguapa-cultuur aanwezig, zodat een aantal archeologen met de hypothese komt dat de Pacifische kust het centrum van de Olmeekse cultuur zou zijn geweest.

De Cotzumalguapa-cultuur wordt echter toch voornamelijk toegeschreven aan het raadselachtige Pipil-volk, dat afkomstig was uit een onbekende streek in Mexico. Het is onduidelijk wanneer dit volk het gebied ten noorden van de Pacifische kust precies ging bewonen. Het westelijk deel van dit gebied werd later door de Cakchiquels veroverd.

De regio waarin de Cotzumalguapa-cultuur floreerde, was een gebied waar vooral cacaobonen verbouwd werden waarvan chocoladedrank werd gemaakt, maar die ook als betaalmiddel dienden. In een gebied van 32 km2 ligt een half dozijn vindplaatsen van deze cultuur die ontdekt werden rond 1860 toen men deze gebieden wilde ontginnen voor de aanplant van koffiestruiken. Aangezien het gebied eigenlijk te heet en vochtig is voor de koffieteelt ging men later over op de aanplant van suikerriet. Nu liggen de meeste kleine ceremoniële centra te midden van uitgestrekte suikerrietvelden. Ze bestaan uit één platform met een aantal onderdelen van een tempel waarvan de trappen en binnenplaatsen met bewerkte stenen versierd zijn geweest. Uit het aardewerk concludeerde men dat de Cotzumalguapa-cultuur ontstond aan het einde van de vroegklassieke periode en voortduurde tot in de laatklassieke periode. De beeldhouwkunst van de cultuur wordt gekenmerkt door het alomtegenwoordige doodsmotief en afbeeldingen van het balspel. Stenen objecten die met het balspel te maken hadden, waren ‘jukken, die de gordel van de balspeler voorstelden en ‘hachas’, die op het juk werden gedragen. Deze objecten waren oorspronkelijk afkomstig uit de klassieke culturen van de Mexicaanse Golfkust. Puur Mexicaanse goden stonden afgebeeld op reliëfs en beeldhouwwerken en ook de bladeren en doppen van de cacaobonen waren een voortdurend terugkerend motief. Ook de kalender was typisch Mexicaans wat erop wijst dat het een Mexicaans volk is geweest, dat de Cotzumalguapa-cultuur gecreëerd heeft. Misschien was het een pochteca-groep van het Pipil-volk die het Maya-gebied binnendrong. In het Motagua-dal in het oosten van Guatemala bevindt zich eveneens een groep Pipiles en ook daar, in Copán en Quiriguá, zijn beeldhouwwerken in de Cotzumalguapa-stijl gevonden. Sommige objecten vertonen ook stijlelementen van de Teotihuacáncultuur en de Tolteekse cultuur. De precieze achtergrond van Cotzumalguapa-cultuur is hoe dan ook ook nog niet duidelijk en er is in deze streek nog veel archeologisch werk te verrichten.

In 1862 bezocht een Oostenrijkse reiziger de Finca Bilbao, waar hij de eerste monoliet met reliëf vond. In 1876 werd deze samen met later gevonden oudheden gekocht door de directeur van het Berlijnse Museum voor Volkenkunde. Alle aangekochte objecten waren aan één kant bewerkt en om ze makkelijker te vervoeren werden ze afgevlakt en uitgehold. Tijdens het vervoer kwam één van de 28 beelden in zee terecht en ging verloren. Onder de objecten bevonden zich 8 stèles waarvan op 7 een offerscène afgebeeld staat. Bij de Finca Bilbao groef men 66 monolieten op die alle Mexicaanse trekken uit verschillende culturen vertonen. Op een aantal finca’s vond men overeenkomstige sculpturen, waarvan kopieën op de plaza van Santa María Cotzumalguapa staan. Op de plaza van La Democracia staat een tiental zwaarlijvige beelden en in het museum zijn kleinere stukken te zien van deze nog vrij raadselachtige Cotzumalguapa-cultuur.