In 1974 verscheen in Portugal een opmerkelijk boek. De voormalige gouverneur van Portugees Guinee en plaatsvervangend stafchef van het leger, generaal Antonio Ribeiro de Spínola, plaatste met het boek ‘Portugal e o Futuro’ (‘Portugal en de toekomst’) onverwacht een tijdbom onder het bewind van dictator Caetano.

Van Kelten tot koninkrijk

In het ten zuidoosten van Braga gelegen Citânia de Briteiros zijn nog de restanten te zien van enkele citânias (versterkte heuvels) die hebben toebehoord aan de Lusitaniërs. Ze waanden zich 200 jaar v.Chr. veilig op hun woonheuvels totdat de Romeinse keizer Scipio aan de horizon verschenen. Hun strijd tegen de Romeinse overmacht stond onder leiding van de met mythen omgeven krijgsheer Viriathus. Die wist de aanvallers jaren buiten de vesting Viseu te houden.

In het jaar 140 v.Chr. viel hij echter door list en bedrog van zijn eigen krijgers in handen van de vijand – en daramee Lusitanië. Even buiten Viseu is de ruïne te vinden van een Romeinse nederzetting die luistert naar de naam Cova (graf) do Viritato.

Ten tijde van het Romeinse Rijk onder keizer Augustus (27 v.Chr. – 14 n.Chr.) bestond het Iberisch Schiereiland uit vijf gewesten. De meest westelijke provincia romana was Lusitania. Dat werd bestuurd vanuit de huidige Spaanse stad Mérida. Overal in het Romeinse gewest verrezen glorieuze triomfbogen en indrukwekkende tempels. Wat daarvan rest in Portugal is de Templo Diana, een Romeinse tempel uit de 2e en 3e eeuw v.Chr. in het oude centrum van Évora.

De naam van hun land hebben de Portugezen ook aan de Romeinen te danken: die is afgeleid van de Latijnse benaming van Porto, ‘Portus Cale’.

Na de val van het West-Romeinse Rijk in 476 kwam het grootste deel van het Iberisch Schiereiland onder bestuur van de Visigoten die het het katholicisme tot staatsgodsdienst proclameerden. Onderlinge twisten ondermijnden echter de macht van de katholieke koningen. Daaroom slaagden de Moren (Noord-Afrikaanse Berberstammen) er in 711 in onder aanvoering van de legendarische generaal Tarik-ibn-Ziyadin bij Gibraltar aan land te stapten en aan een zegetocht op het Iberisch Schiereiland te beginnen.

De Portugese middeleeuwen

Tot de idade média, de Portugese middeleeuwen, wordt gerekend de tijd tussen de inval van de Moren in de 8e eeuw en hun verdrijving in 1249.

Een half millennium Moorse invloed is van grote invloed geweest op de Portugese cultuur. Niet alleen in de taal, de volksaard en de architectuur. Ook hedendaagse cultuurgewassen als sinaasappels, dadels en vijgen zijn door Berberstammen geïntroduceerd. De Arabische cultuur kwam vooral in het zuidelijk deel van het land tot grote bloei: in Silves, de toenmalige hoofdstad van het Arabische koninkrijk Algarve, speelde zich een leven af dat veel weg had van dat uit de sprookjes van duizend-en-één-nacht.

In tegenstelling tot de Spaanse, hebben de Portugese kruisridders in de 12e en 13e eeuw geen steen op de andere gelaten van de vele moskeeën en forten die de Arabieren hadden gebouwd. Alleen het kasteel in Silves is intact gebleven en geldt nu, na een omvangrijke restauratie, als het meest prominente bewijs van de islamitische dadendrang in Portugal.

Vorsten bij de vleet

Van de talrijke vorsten die het jonge koninkrijk in de middeleeuwen versleet, is Alfonso II de meest opmerkelijke geweest. Als een van de weinige heersers uit die tijd verafschuwde hij de oorlog. Bovendien consulteerde hij regelmatig de Cortes in de toenmalige hoofdstad Coimbra – deze koninklijke raadkamer bestond uit adel en geestelijkheid.

Doordat de koning het in de oorlog tegen de Moren wat rustiger aan deed, kwam hij in conflict met de bisschoppen. Toen hij bovendien kerkelijk bezit onder de Portugese kroon bracht, werd hij geëxcommuniceerd door paus Honorius III.

Ook de volgende koning Alfonso moest het stellen zonder de zegen van de Heilige Stoel. Dat bracht hen ook in conflict met zijn machtige buurman Castilië. Om de vrede te bewaren, ging hij een huwelijk aan met Beatriz, de onechte dochter van de Spaanse koning. Dat zou geen probleem zijn geweest, ware het niet dat de Portugese monarch al getrouwd was. Deze hele gang van zaken wekte de woede van de paus, maar nadat Lissabon opnieuw kerkelijk bezit had onteigend, ging de Heilige Stoel door de bocht en zegende het huwelijk in.

Deze hele affaire leverde Portugal twee zaken op die in die tijd van levensbelang waren: erkende landsgrenzen en een door Rome en Toledo (de toenmalige hoofdstad van Spanje) geaccepteerde troonopvolger, de zoon van Alfonso en Beatriz, prins Dinis.

Koning Dom Dinis I die van 1279 tot 1325 Portugal regeerde, is de geschiedenis ingegaan als een vorst die zich vooral bezighield met wetenschap en overzeese handel. Bovendien beoefende hij de dichtkunst. Tussen het dichten door zorgde de koning voor invoering van muntgeld en boog zich hoogstpersoonlijk over de problemen van de landbouw – dat leverde hem de bijnaam ‘rei lavrador’ op, ‘koning van de landarbeiders’.