Guantánamo is geen stad waar men een dag blijft hangen om deze uitgebreid te bekijken. Behalve een fors aantal huizen die een koloniaal verleden uitstralen, is het vooral de bevolking die opvalt. De kleur is donkerder dan die van andere bevolkingscentra, ongetwijfeld veroorzaakt doordat in de stad veel nakomelingen wonen van de zwarte slaven die uit Afrika met duizenden in deze streek tewerkgesteld zijn geweest.

Het grote aantal rasta-aanhangers maakt duidelijk dat er enige Senegalese invloed is, de meeste rasta’s zijn echter afkomstig uit Jamaica en hebben slechts de muziek gemeen met de échte aanhangers van de rastabeweging. De stad is bijna symmetrisch aangelegd met kaarsrechte straten en hoekige pleinen.

Mensen die een kijkje willen nemen bij de Amerikaanse marinebasis kunnen dit wel vergeten, de basis is niet toegankelijk, er is geen grensovergang. Slechts enkele inwoners van Guantánamo werken nog op de basis. Deze ligt trouwens meer dan 30 kilometer buiten de stad Guantánamo. Vanuit de stad rijdt u naar Caimanera, waar het plaatselijke hotel, gelegen op een rots, een uitkijktoren gebouwd heeft waar u een blik kunt werpen op de marinebasis. Let erop dat u zich, na het verlaten van Guantánamo, in militair gebied bevindt. Fotograferen, zo er al iets te fotograferen zou zijn, is daar verboden. Zonder militaire gids of een speciale pas mag u de weg overigens niet verlaten.

Het Amerikaanse Cuba

Het was rond de wisseling van de 19e naar de 20e eeuw voor de Amerikanen zeer belangrijk om een grote vinger in de economische en financiële pap te hebben in het Caribisch gebied. Een bijkomend belangrijk voordeel was de controle op een van de belangrijkste (toen nog) Amerikaanse vaarwegen: het Panamakanaal. Vanuit die achtergrond schoten de Amerikanen in 1898 de Cubanen te hulp in hun strijd tegen de Spaanse overheersers. De échte reden voor de invasie in de baai van Guantánamo was dus meer een politiek-economische dan een menslievende. Dat ze daarbij geholpen werden door ter plaatse wachtende Cubanen versterkte de indruk van een humanitaire operatie alleen maar. Het zou echter ongeveer de laatste gezamenlijke Amerikaans-Cubaanse actie uit de geschiedenis worden. In 1901 werd het Platt-amendement getekend, opgelegd door de Amerikanen en sterk tegen de wil van de Cubanen. Men hoopte er het beste van. De ‘overeenkomst’ trad in 1903 in werking. Achteraf is het gemakkelijk om vast te stellen dat de Cubanen (vanuit Cubaans standpunt bekeken) een geweldige blunder begingen, maar op het moment was dat het maximum dat er te halen viel. De Amerikanen pachtten (o.a.) de baai van Guantánamo en ongeveer 115 km² rond de baai gelegen land voor USD 2000 per jaar, te betalen in goud. In 1934, toen de gouden munten uit de roulatie werden genomen, werd dit gewijzigd in USD 4085. Sindsdien is het bedrag onveranderd gebleven. Het Platt-amendement bepaalde o.a. dat Guantánamo voor onbepaalde tijd aan Amerika werd verpacht om de VS in staat te stellen de onafhankelijkheid van Cuba te handhaven en het Cubaanse volk te beschermen. Daar stond tegenover dat Amerika min of meer blanco volmachten kreeg om op Cuba militair in te grijpen, als de eigen (Amerikaanse) veiligheid in gevaar zou komen. Guantánamo werd aangewezen als bunkerhaven of vlootbasis. 

De overeenkomst is altijd omstreden geweest. De periode waarin Amerika over Cubaans grondgebied kon beschikken is door juristen bepaald op levenslang: 99 jaar. Het jaar van ingang staat nog steeds ter discussie. Cubanen beweren dat uitgegaan dient te worden van de datum van de inwerkingtreding van het Platt-amendement, Amerikanen houden het vooralsnog op de laatst gesloten overeenkomst in 1934. Het Platt-amendement werd toen afgeschaft, met uitzondering van het gedeelte dat op Guantánamo betrekking had. De pacht werd bij die gelegenheid ook omgezet in gewone USD. De overeenkomsten rond Guantánamo zijn politieke ondingen van het zuiverste water, bekritiseerd vanuit de hele wereld. (De Amerikaanse politiek ten opzichte van Cuba staat ook om andere redenen bloot aan kritiek uit vele landen. Men denke hierbij aan het negeren van de handelsboycot die vanuit Amerika werd verordonneerd.) 

Voor de mariniers die de basis bevolkten was Guantánamo een lustoord. Rum en vrouwen in overvloed tegen een uiterst aantrekkelijke prijs. De stad Guantánamo was rijk aan cafés, bars en bordelen. Duizenden mensen uit de stad aten een Amerikaanse boterham, belegd met USD. Ondergronds rommelde het echter óók in Guantánamo. Verhalen doen de ronde over prostituees die zich ten tijde van de guerrillastrijd, voorafgaande aan de machtsovername door Castro, lieten betalen met wapens en munitie. Die werden weer doorgespeeld aan de guerrillos in de Sierra Maestra. 

Guantánamo en omgeving veranderden drastisch toen Castro aan de macht kwam en de dictators die tot dan toe, in overleg met of in opdracht van Amerika de dienst uitmaakten, het veld moesten ruimen. Castro vertegenwoordigde de mening van het volk door te stellen dat de Amerikanen zich ongeoorloofd op Cubaans grondgebied bevonden. Hij durfde echter de Amerikanen niet van het eiland te verwijderen, en veroordeelde ze tot een verblijf op de basis. De zaak werd hermetisch afgesloten. Slechts enkele tientallen inwoners van Guantánamo bleven op de basis werken, blootgesteld aan strenge controles van beide zijden. Om te voorkomen dat Cubanen naar Amerikaans grondgebied zouden vluchten om aan het Castro-regime te ontkomen werden prikkeldraadversperringen, mijnenvelden en het zg. cactusgordijn aangelegd. Toch wordt dat nog steeds geprobeerd, meestal door het overzwemmen via de baai. De meeste pogingen eindigen met dodelijke afloop.

Castro voert een strikte anti-Amerika politiek. Dat houdt o.a. in dat hij consequent weigert om de jaarlijkse pacht te innen en door zijn inspanningen om de basis steeds verder te isoleren. Die isolatie werd vrijwel absoluut toen in 1964 de watertoevoer werd afgesloten. Dat gebeurde als uitvloeisel van een visserijconflict. Vrijwel elke gelegenheid werd en wordt door beide partijen aangegrepen om het vuurtje tussen de landen niet te doven. De ogen van de wereld blijven zo gericht op een levensgevaarlijk kruitvat. Castro is daarbij natuurlijk in de underdogpositie, maar weet zich min of meer gesteund door de sympathie van de wereld. Voor de Amerikanen is het slechts (peperduur) vlagvertoon. Sinds het einde van de koude oorlog heeft Amerika weinig meer te vrezen van communistische infiltraties. Het storen van radioverkeer, het afluisteren van Cubaanse berichten, controle op het Cubaanse luchtruim en het onderhoud van de Amerikaanse vloot zijn de belangrijkste taken van de op Guantánamo gelegerde militairen. Naar schatting zijn er dat 2000. Samen met hun gezinnen vormen ze een Amerikaanse samenleving op Cuba van zo’n 8000 personen. Voor hen zijn scholen en kerken beschikbaar, er zijn bars en cafés. Vrijwel alles moet vanuit Amerika worden ingevoerd. Er staat een geweldige ontziltingsinstallatie om hen te voorzien van drinkwater, ze hebben eigen rioolwaterzuiveringsinstallaties en eigen elektriciteitsvoorzieningen. 

Guantánamo heeft lange tijd gediend als opvangcentrum voor Haïtianen die hun land ontvluchtten. Ongeveer 10.000 Haïtianen kregen politiek asiel in Amerika, de andere 35.000 werden naar hun land teruggestuurd. Daarna werd het een toevluchtsoord voor Cubaanse vluchtelingen. Amerika heeft er een kleine 20.000 tot het land toegelaten. Er worden geen nieuwe vluchtelingen meer op Guantánamo toegelaten. Door Amerika opgepikte vluchtelingen, of illegaal in Amerika verblijvende Cubanen worden aan de Cubaanse overheid overgedragen. Dat bekoelt de animo om Cuba te ontvluchten aanmerkelijk.

Vanaf 2002 werd een gedeelte van de basis gebruikt om opgepakte al Qaida- en Talibangevangenen onder te brengen. Naar schatting werden er zo’n 250 vermeende terroristen vastgezet zonder enige vorm van proces. Men stelde dat de gevangenen buiten de VS werden vastgehouden (theoretisch behoorde Guantánamo Bay al tot Cuba) en daarom niet onder het Amerikaanse recht vielen. Zoals te verwachten viel torpedeerde het Amerikaanse Hooggerechtshof deze stelling omdat de VS de exclusieve controle over het gebied uitoefende. Het duurde echter tot 2006 voordat deze uitspraak beklonken werd. Er bleek veel mis in het gebied. Er werd gemarteld en er zouden zich minderjarigen in het kamp bevinden, onder wie een Canadees-Afghaanse 15-jarige. Amerika hield echter onder president Bush vol dat de gevangenis aan zeer hoge eisen voldeed. Het Internationale Rode Kruis kwam echter in 2003 al tot de conclusie dat er zelfs 12-jarigen werden vastgehouden. In 2007 bleek dat medisch personeel van de CIA direct betrokken was bij de mishandelingen. Ook werden verzoeken om inlichtingen over gevangenen door het Internationale Rode Kruis door de regering-Bush categorisch geweigerd. In 2009 werden (na het aftreden van Bush) de martelingen voor het eerst toegegeven.

Op 22 januari 2009 gaf de nieuw aangetreden Amerikaanse president Barack Obama opdracht tot sluiting van het omstreden gevangenenkamp. In november 2009 werd bekend dat de deadline van 22 januari 2010 om allerlei redenen niet gehaald kon worden en in december 2009 werd bekendgemaakt dat de sluiting pas in 2011 een feit zal zijn.

Op 7 januari 2011 ondertekende president Obama een overeenkomst waarin bepaald werd dat de gevangenen van Guantánamo Bay onder voorwaarden zouden kunnen worden getransporteerd naar de VS of naar hun land van herkomst. In februari werd dat alweer tegengesproken door de minister van defensie die zelfs betwijfelde of Guantánamo Bay ooit wel gesloten zou worden. In elk geval werden tal van gevangenen overgebracht naar de VS voor het verder uitzitten van hun straf of voor een nieuw proces. In november 2014 waren er nog steeds bijna 150 gedetineerden in Guantánamo Bay.