De derde zoon van de Portugese koning, prins Henrique, legde in de 15e eeuw de kiem voor het Portugese wereldrijk. In Sagres dat op de meest zuidwestelijke punt van Europa ligt, stichtte hij met steun van de Orde van Christus een zeevaartschool. Hij verzamelde de belangrijkste christelijke en (achtergebleven) Moorse scheepsbouwers, geografen, navigators en sterrenkundigen om zich heen, ondervroeg terugkerende kooplieden, tekende zeekaarten en zette nieuwe vaarroutes uit. Doel het vinden van een snellere route naar India. 

Zeevaarder zonder zee

Hoewel de voortvarende prins de avontuurlijke bijnaam ‘o Navegador’ (de Zeevaarder) kreeg, is hij zelf nooit verder gekomen dan een tochtje naar Tanger. Die oversteek die hij in 1437 samen met zijn broer Fernão naar Afrika ondernam, liep bovendien uit op een catastrofe. Een deel van de bemanning waaronder prins Fernão viel in handen van de Moren. Zij werden op gruwelijke wijze vermoord toen Portugal niet bereid bleek het eerder veroverde Ceuta (een van de twee mythologische zuilen van Hercules) op te geven.

Koning Henrique hoefde toen zelf niet meer zo nodig naar zee. Wel stuurde hij schepen naar Madeira, de Canarische Eilanden en de Azoren. Daar werden Portugese kolonies gesticht. Datzelfde gebeurde langs de gehele Afrikaans west- en zuidkust. Nadat de Portugese zeevaarders de beschikking kregen over een nieuw, langsnaad gebouwd schip, de snelle caravela (karveel), bereikte Barthilomeüs Diaz in 1488 Kaap de Goede Hoop. Daarmee lag de lang gezochte zeeroute naar India open. Tien jaar later zette Vasco da Gama er voet aan wal.

De Nieuwe Wereld

De Spanjaarden ontdekten Amerika, niet de Portugezen. Dat was te wijten aan koning João II (1481-1495). De Genuaan Columbus die getrouwd was met een Portugese vrouw, legde zijn vermetele plan om via een westelijke route India en China te bereiken voor aan de Portugese koning. Maar João zag niets in het plan. De teleurgestelde Columbus wendde zich daarna tot de Spaanse koningin Isabel die de expeditie financieel mogelijk maakte.

Ook de Portugees Magalhães kon in 1519 zijn reis om de wereld alleen maken met steun van het Spaanse hof. De expedietie was succesvol, maar niet voor Magalhães. Die was onderweg ten prooi gevallen aan de moordzucht van de Filippino’s.

De Portugese zendingsdrang leidde eind 15e eeuw tot een exodus van Joden die om aan bekering te ontkomen via Spanje naar Noord-Europa trokken. De Portugese regering bood in 2014 in navolging van Spanje hun nazaten excuses aan. Wie dat wilde kon als compensatie een Portugees paspoort krijgen.

Specerijenhandel

Overal waar de Portugezen aan land gingen werden nederzettingen en factorijen gesticht. Tot in de 17e eeuw zou Portugal het monopolie op de specerijenhandel bezitten. 

Onder koning Emanuel I (de Grote) stond Portugal op het hoogtepunt van zijn macht. Nu ook Goa op de westkust van India in Portugese handen was, controleerde het land de belangrijkste vaarroutes in de Indische Oceaan. Vanuit Goa dreven de Portugezen ook handel met China.

Door al die ijver was Lissabon uitgegroeid tot de grootste en belangrijkste handelshaven van de wereld. Een rijkdom aan zilver, koper, goud, ivoor, zijde, specerijen en tabak stroomde het land binnen. Kunst en cultuur bloeiden op, de adel bouwde de prachtigste paleizen, kerken werden verfraaid en kooplieden etaleerden opzichtig hun rijkdom.

Verval

Het tij keerde toen Portugal niet in staat bleek zijn handelsposten in Afrika en Azië te verdedigen tegen Hollandse en Engelse kapers. Bureaucratie en corruptie verlamden de economie. De vrome João III die in 1521 aan de macht kwam, had op het economische en morele verval een eigen antwoord: jezuïeten. Met ongekende geloofsijver ontwrichtten zij het dagelijks leven.

Tijdens bloedige pogroms lieten tienduizenden joden en islamieten de geest. Juist op het moment dat het koninkrijk behoefte had aan een krachtige leider, kreeg de 14-jarige prins Sebastião I de kroon op het frêle hoofd gedrukt. De door de jezuïeten opgevoede en gesouffleerde koning zou gedreven door jeugdig enthousiasme zijn hand volledig overspelen. 

In juni 1578 ging de jonge koning aan het hoofd van een omvangrijk expeditieleger scheep naar Marokko. Daar woedde onder de islamieten een opvolgingsstrijd waar de Portugezen gebruik van wilden maken om er een christelijk koninkrijk te stichten. Maar ze kwamen van een koude kermis thuis. Het leger dat uit 60.000 kruisridders bestond, moest tijdens de bloedige strijd om Ksar-el-Kebir in het woestijnzand bijten. Van de jonge koning werden slechts enkele kledingstukken teruggevonden.

Het Portugese sprookje was met deze nederlaag voorgoed ten einde. Het land bleef ontredderd en stuurloos achter. De dichter Camões, groot vriend van de jonge koning Sebastião, sprak toen hij van de catastrofe hoorde de profetische woorden: ‘Ik sterf en met mij het vaderland’. Twee jaar later was de dichter dood en Portugal niet meer dan een buitengewest van het machtige Spanje.