Algemeen wordt aangenomen dat de eerste mensen Uganda bevolkten gedurende het stenen tijdperk. Er zijn wel tekenen die erop wijzen dat het land al veel eerder bewoond werd, echter niet op permanente basis, de volkeren die er in de oudheid woonden trokken waarschijnlijk weer weg. Opgravingen nabij Nsongezi, in het uiterste zuiden van Uganda op de grenzen met Tanzania en Rwanda, brachten een stenen bijl aan de oppervlakte die gebruikt werd in het vroege stenen tijdperk, 60.000 tot 50.000 jaar v. Chr. Uit onderzoekingen tussen Nsongezi en de Sango Baai blijkt verder dat de vroegste mensen migreerden in de richting van Lake Victoria. Het spoor dat zij gedurende vele eeuwen trokken is als het ware te volgen. Tijdens de late steentijd is een toename van het aantal inwoners en een uitbreiding van hun leefgebied te traceren. Uit niets blijkt dat zich volkeren uit andere delen van Afrika in Uganda vestigden. Dat kan pas met zekerheid gesteld worden over de jaren tussen 500 en 1500 van onze jaartelling.

De Bantoevolkeren leverden een belangrijke bijdrage aan de bevolkingsaanwas van Uganda. Ook vandaag de dag nog vormen de nakomelingen van Bantoevolkeren zoals de Buganda, Banyoro, Bagisu, Bahima (Ankole), Bakonjo, Banyankore, Bakiga en Bafumbira (om er maar een paar te noemen) meer dan 50% van de Ugandese bevolking. De Batwa en de Bambuti, pygmeevolkeren, worden algemeen gezien als de oudste volkeren die zich definitief in Uganda vestigden, wellicht nazaten van de volkeren die het land in de steentijd bewoonden.

Nadat de Bantoevolkeren vanuit het zuiden Uganda binnenkwamen, werd het land vanuit het noordwesten in bezit genomen door nilotische volkeren, afkomstig uit het stroomgebied van de Nijl. In de geschiedenis worden ze ook wel aangeduid als Atekerinvolkeren, onderverdeeld in diverse nilotische groeperingen. Hoewel er duidelijk sprake is van diverse verschillende volkeren zoals de Langi, Karimojong, Iteso en Kuman, neemt men aan dat er oorspronkelijk sprake was van één volk, afkomstig uit Ethiopië. Sommige volkeren spreken (vrijwel) dezelfde taal.

Vanuit het noorden en noordoosten kwamen andere volkeren uit Soedan het land binnen. Ook deze groepen waren verwant aan de niloten, maar leefden al eeuwen gescheiden van de Atekerin. In feite zijn het volkeren die zich door de loop van de eeuwen vermengd hebben met andere volkeren. Sommigen claimen verwantschap met volkeren uit Kenia, anderen beweren Bantoe voorvaderen gehad te hebben. Vaststaat dat ze eeuwenlang de westelijke Nijloevers bevolkten.

Doorgaans worden de volkeren als gevolg daarvan in twee subgroepen onderverdeeld hoewel de tijd gedurende waarin ze gescheiden leefden niet meer te achterhalen valt. De Luo volkeren waaronder Acholi, Alur, Jopadhola en Basamia kwamen via Zuid-Soedan het land binnen en spraken hun eigen talen. De tweede hoofdgroep, eveneens uit Soedan afkomstig zoals de Lugbara, de Madi, Okebu en Metu, spreken talen die aan het Soedanees verwant zijn. Ze worden samengevat als Madi-Moro volkeren.

Opmerkelijk is dat, anders dan in Tanzania waar de volkeren zichzelf hardnekkig ‘stam’ blijven noemen, de volkeren die in Uganda leven er trots op zijn tot een zelfstandig volk te behoren. Het integratieproces is evenwel aanmerkelijk soepeler verlopen dan in Tanzania. Vrijwel alle volkeren hebben een redelijke tot goede binding met het land en voelen zich derhalve ook Ugandees. De nadruk ligt op óók. Zeker, men gaat ervan uit dat elk volk tot het Ugandese volk behoort maar men houdt tevens staande dat het Ugandese volk bestaat uit ruim veertig andere volkeren, elk met hun eigen taal, sociale en culturele achtergronden en wonend in een eigen gebied. Het woord ‘stam’ wordt als discriminerend ervaren, als een overblijfsel van de Europese overheersing gedurende het koloniale tijdperk.

De afzonderlijke volkeren doen er alles aan om hun oorspronkelijkheid te bewaren of te herstellen. Men wijst erop dat het de Britse club van antropologen was die in 1951 een definitie opstelde van een stam: ‘een samengaan van politiek en/of sociaal met elkaar verbonden mensen die als zelfstandige groep naar buiten treden vanuit een bepaald gebied dat zij als hun vestigingsplaats zien of dat zij als vestigingsplaats claimen’. Vanuit deze Europese formule ziet de Ugandees Belgen en Nederlanders, maar ook de afzonderlijke volkeren van de vroegere Sovjet-Unie of Joegoslavië als ‘stam’. Men is zeer gekant tegen onderscheid in rassen en men kan met grote hoon wijzen naar de beschrijvingen van de Afrikaanse volkeren door de koloniale bezetters die er alles aan deden om de zeden en gewoonten, soms eeuwenoude tradities van deze volkeren, af te schilderen als primitief of barbaars.

Vooral de missie en de zending hebben, wellicht goed bedoeld, veel bijgedragen aan de geweldige groei en bloei van de rassendiscriminatie. ‘Waarom’, vraagt men zich in Uganda af, ‘ziet men de oorlog in Joegoslavië toe als een nationale zaak, terwijl men, als er onenigheid bestaat tussen volkeren in Uganda, onmiddellijk spreekt van een stammenoorlog? Men gaat er aan voorbij dat deze “stammen” soms vele malen groter zijn en een veel langere geschiedenis hebben dan de “volkeren” die vechten voor de nationale zaak.’

Europa heeft er, in de beleving van de Ugandese volkeren, alles aan gedaan om de inwoners van Afrika als primitief, onontwikkeld en te redden heidense zwarte mensen af te schilderen, een soort lagere mensheid, waaraan het blanke ras superieur was.

Met het bovenstaande in gedachten is het begrijpelijk dat de toerist, als gast in Uganda, rekening dient te houden met de leefwijze van de diverse volkeren in het land. Ook als de zeden en gewoonten (soms beduidend) afwijken van hetgeen de blanke als ‘normaal’ beschouwt, verwacht men respect voor datgene wat de volkeren van Uganda als ‘normaal’ beschouwen. Vanuit die gedachte wordt onderstaand aandacht geschonken aan leven en werken van enkele volkeren die u in Uganda kunt ontmoeten. Wellicht waren ze er de oorzaak van om Uganda als reisdoel te kiezen?

De leefwijze van de volkeren is omschreven naar traditioneel gebruik. Dat wil niet zeggen dat elk volk nog leeft zoals hun voorvaderen. Bepaalde gebruiken zijn vrijwel altijd gebleven of herkenbaar. Enige achtergrondkennis van de tradities is van belang om deze gebruiken te herkennen. Bij grotere volkeren en bij volkeren waarmee toeristen doorgaans in aanraking komen is ervoor gekozen meer van deze achtergronden te belichten dan bij volkeren die de toerist waarschijnlijk niet zal ontmoeten. U zult echter bij verschillende volkeren overeenkomstige gebruiken en gewoonten opmerken. Dat heeft alles te maken met de verwantschap tussen de verschillende volkeren.