In Bosnië-Herzegovina ligt het nog ingewikkelder. Er bestaat een Bosnische staat, maar geen Bosnische natie. Een Bosniër is een inwoner van Bosnië, een Herzegovijn van Herzegovina. Die Bosniër of Herzegovijn kan tot de Bosnjakse, de Servische of de Kroati-sche natie behoren. De eerste is – of zijn familie was oorspronkelijk – moslim, de tweede Servisch- orthodox en de derde katholiek. Een kleine groep, voornamelijk in de grote steden en sinds de oorlog vaak ook in West-Europa, de Verenigde Staten, Canada en Australië, wil niets met deze indeling te maken hebben. Zij zijn vaak kinderen uit etnisch gemengde huwelijken en blijven zichzelf stug Joegoslaaf noemen.

Tot de jaren tachtig was religie, etniciteit en nationaliteit in Joegoslavië niet zo belangrijk. Men wist van elkaar – alleen al door de voor en/of achternaam – tot welke groep men hoorde en dit speelde soms een rol in het dagelijks leven, maar zeker geen overheersende. In de grote steden, zoals Tuzla en Sarajevo, waren er veel etnisch gemengde huwelijken, wat families opleverde die niet tot een van de groepen gerekend konden worden. De stedelingen gingen in de jaren zestig en zeventig nauwelijks meer naar de kerk of de moskee. Op het platteland waren veel mensen nog wel religieus. Hier kwamen gemengde huwelijken veel minder voor, maar de verschillende groepen leefden wel als goede buren naast elkaar. Vaak bezochten ze elkaars religieuze feestdagen en belangrijke gebeurtenissen als huwelijken, bruiloften en begrafenissen. De gebruiken die bij deze gelegenheden komen kijken, werden ook nogal eens vermengd.

Toch waren mensen op het platteland zich zeer wel bewust van de verschillen tussen de ene en de andere groep. In de jaren tachtig werden ze steeds meer benadrukt. Een nationale en een religieuze opleving gingen hand in hand. Politici maakten handig gebruik van het wantrouwen dat er soms ten opzichte van de ander bestond. Het resulteerde uiteindelijk in een burgeroorlog waarin iedereen tegen iedereen leek te vechten. Achteraf begrijpen veel mensen niet hoe het zo ver heeft kunnen komen. Inmiddels is het nationalisme van zijn scherpste en gewelddadige kantjes ontdaan, maar er bestaat zeker nog wel wantrouwen tussen de verschillende groepen.

De Bosnische Kerk

De ‘stecci’ zijn een belangrijk symbool voor Bosniërs en Herzegovijnen. Ze zijn trots op deze grafstenen waaronder de aanhangers van de middeleeuwse Bosnische Kerk begraven zijn. Ook het bosancica-schrift, dat door de leden van die kerk gehanteerd werd, heeft een bijzondere betekenis in het land. Wat is er zo bijzonder aan de Bosnische Kerk?

Sinds de negende eeuw drongen christelijke missies uit Rome en Constantinopel tot de Balkan door. De katholieken wonnen Kroatië en het grootste deel van Dalmatië voor zich, terwijl de Orthodoxe Kerk voet aan de grond wist te krijgen in Bulgarije, Macedonië en Servië. Bosnië wordt vaak beschreven als ‘overgangszone’ tussen de twee geloven, maar ‘niemandsland’ is wellicht beter, omdat in het bergachtige gebied geen van beide religies goed kon doordringen. In de twaalfde eeuw was het grootste deel van de bevolking van Centraal-Bosnië katholiek en viel onder de bisschop van Djakovo in Slavonië. Deze had echter nauwelijks iets te zeggen over zijn gelovigen, die hun religie vermengden met allerlei lokale gebruiken. In Hum – het huidige Herzegovina – was de meerderheid van de bevolking orthodox, en viel onder de Servische patriarch. In de Servische historiografie wordt de Bosnische Kerk als afsplitsing van de Orthodoxe Kerk beschreven, terwijl in Kroatië de – overigens door de meeste westerse historici ondersteunde – theorie wordt aangehangen, dat het een afsplitsing van de Katholieke Kerk was.

De meeste Bosnjakken gaan er daarentegen van uit dat de Bosnische Kerk deel was van de beweging van de Bogomillen uit Bulgarije. De kerk zou een dualistische leer aanhangen en daarmee behoren tot een van de vele opvolgers van het gnosticisme en het manicheïsme, christelijke stromingen die ervan uitgaan dat er twee alles bepalende basisprincipes bestaan: een goed principe dat meestal wordt verbonden met de schepping van de hemel en de ziel en een kwaad principe, dat verantwoordelijk zou zijn voor de creatie van de aarde en het menselijk lichaam. Alles, dus ook het leven op aarde, draait om de eeuwige strijd tussen deze twee principes. De theorie dat de Bosnische Kerk een dualistische sekte was is zeer omstreden. Uit archiefonderzoek blijkt dat de Bosnische Kerk – in tegenstelling tot de Bogomillen – een omnipotente God, de heilige drie-eenheid, kerkgebouwen, het kruis, heiligenverering, religieuze kunst en op z’n minst een deel van het oude testament accepteerde.

De mythe dat de Bosnische Kerk een dualistische sekte geweest zou zijn, is belangrijk voor de identiteitsvorming van de Bosnjakken, omdat zij later vaak beweerd hebben van deze geloofsgemeenschap af te stammen. Met de opkomst van de Osmaanse overheersing zouden ze en masse tot de islam bekeerd zijn, omdat hun geloof daar al dichterbij stond dan bij het katholicisme. Daarmee pretendeerden de Bosnjakken al langer een ‘eigen’ groep te zijn en dus geen met de Osmanen collaborerende Kroaten (katholieken) of Serven (orthodoxen) te zijn geweest. In werkelijkheid hebben gelovigen van alle gezindten zich tot de islam bekeerd.