Sinds de opkomst van het toerisme aan het einde van de vorige eeuw zijn er diverse archeologische opgravingen verricht en zijn gedeeltes van de ruïnes gerestaureerd. Tegenwoordig kan je in de stedelijk en ceremoniële zones van de ruïnes een goed beeld krijgen van de grandeur van de voormalige hoofdstad. Zoals de Akapana Piramide en het logo van Bolivia, El Puerto del Sol (de Zonnepoort). Tegenover de ingang van het archeologische complex ligt het interessante museum met onder andere de Benett monoliet en diverse imponerende precolumbiaanse beelden.

Geschiedenis

De Tiwanaku-cultuur kende drie gedefinieerde fasen; ‘Dorpsmensen’, ‘Klassiek stedelijk’ en ‘Expansieve periode’.

Període dorpsmensen (Periode I en II: 1500 voor Chr. tot 45 na Chr.)

Aymarasprekende nomaden, die al kennis hadden met het domesticeren van dieren en het cultiveren van gewassen, vestigden zich aan de zuidelijke oevers van Lago Titicaca. Zij bouwden cirkelvormige hutten van adobe met een rieten dak en hielden zich bezig met het verbeteren van landbouwtechnieken. Zij wisten diverse aardappel- en maïssoorten, quinua (graansoort) en oca (knolgewas) te kweken en zij kenden de techniek om aardappelen te preserveren voor langere tijden, door middel van dehydreren (chuño). Tevens leefden zij van de visvangst en de jacht. Daarnaast waren lama’s en alpaca’s heel belangrijk voor hen. Deze beesten gaven hun voedsel, kleding, gereedschappen, muziekinstrumenten (van de botten) en bovendien werd de lama gebruikt als transportmiddel van goederen. In deze periode werd beschilderde keramiek met motieven van mensachtige figuren, vogels en katachtigen geïntroduceerd en men hield zich bezig met metallurgie van brons, zilver en goud.

Klassieke stedelijke període (Periode III en IV: 45 na Chr. tot 700 na Chr.)

In deze periode ontwikkelde Tiwanaku zich het meest en breidde zich uit tot een van de machtigste rijken van Zuid-Amerika. De maatschappij was onderverdeeld in politieke, technologische en militaire groepen die verenigd werden door een religieuze macht. De landbouwtechnieken werden verbeterd door middel van suka collos en takanas en de als gevolg daarvan vermeerderde landbouwopbrengsten konden de groeiende behoeftes aan voedsel, als gevolg van de bevolkingsgroei, opvangen.

Er werden grotere, degelijke gebouwen gebouwd met perfect beitelwerk, zoals piramides, paleizen en schitterende tempels en voorzien van een vernuftig systeem van afwateringskanalen. Dit waren enorme werken die gerealiseerd werden door grote bevolkingsgroepen. Technieken werden verfijnd voor weefsels, keramiek en metaalbewerking. De Tiwanaku ontwikkelden een vooruitstrevende astronomische kalender die ze gebruikten om seizoenswisselingen vast te stellen en zij berekenden het zonnejaar op 365,24 dagen. Dokters bestudeerden uitgebreid de medische gebruiksdoeleinden van diverse planten, kennis die vandaag de dag nog wordt toepast.

Expansieperiode (Periode V: 700 na Chr. tot 1200 na Chr.)

In hun drang om nieuwe natuurlijke hulpbronnen te vinden, breidde Tiwanaku zich snel uit. Er werden wegen aangelegd en het leger werd versterkt om nieuwe gebieden in te lijven en te controleren. Sommige wetenschappers beweren dat de motieven van uitbreiding meer op het religieuze vlak lagen dan op hebzucht en macht. Er ontstond een rijk met een oppervlakte van 600.000 km2 dat onderverdeeld was in vier suyos (regio’s), ieder met een eigen belangrijk centrum. Eén centrum lag in Atacama, bij de Chileense kust. Dankzij het droge klimaat zijn hier allerlei goed bewaard gebleven archeologische voorwerpen gevonden zoals mooie weefsels, kunstwerk gemaakt van veren, hout, botten en metaal, die duidelijk van de Tiwanaku-cultuur afkomstig zijn. In het noordoosten, nu Peru, grensde Tiwanaku aan het Wari-rijk, waarvan men niet weet of deze onderworpen werden door de Tiwanaku. De invloed van de Tiwanaku-cultuur reikte veel verder dan de grenzen van het rijk, zoals op het gebied van ideologie, technologie en wetenschappelijke ontwikkeling en religie. Afbeeldingen van de zonnepoort en de stafgod, typische Tiwanaku-symbolen, zijn te vinden in weefsels en keramiek in gebieden die ver buiten de Tiwanaku-grenzen liggen. Tussen de diverse delen van het rijk vond handel plaats van goederen die getransporteerd werden door karavanen van lama’s. Uiteindelijk groeide Tiwanaku zodanig dat het ging lijden onder de expansie. Men kon niet meer tegemoetkomen aan de behoeftes van de constant groeiende bevolking en uiteindelijk verloor de leidende klasse de controle over de bevolking. Daarnaast heeft wetenschappelijk onderzoek uitgewezen dat er heftige klimaatsveranderingen hebben plaatsgevonden tussen 700 en 1200 na Chr. die de landbouwproductie sterk deed verminderen. Er ontstond voedseltekort en mensen moesten gaan migreren. Dit alles leidde tot een verzwakking van de centrale macht en er ontstond chaos en wanorde en uiteindelijk verlieten de leiders de stad. Onderzoeken hebben uitgewezen dat onbekende groepen de stad hebben overvallen. Hoewel van het machtige rijk niet veel overbleef, hebben latere volkeren waaronder de beroemde Inca’s veel van de landbouw, bouwtechnieken, steenhouwen, wegenaanleg, metallurgie en de zonaanbidding gebaseerde religie overgenomen.

Suka kollus; landbouwtechnieken tijdens het Tiwanakutijdperk

In een gebied dat nauwelijks vruchtbaar was wisten de Tiwanaku een vernuftig landbouwsysteem te creëren, dat bestond uit verhoogde akkers die omringd werden door waterkanalen. Dit systeem leverde enorme oogsten op. Om het verhoogde platform te bouwen werden eerst grote stenen geplaatst die de basis vormden. Hierover kwam opeenvolgend een laag klei, gravel en zand, die dienst deden als een filter voor voedingsstoffen. Om de platformen heen werden kanalen uitgegraven en de grond hiervan werd op het platform gedeponeerd. De irrigatiekanalen werden gevuld met water en dit resulteerde in een afzonderlijk microklimaat. Het water zorgde voor hogere temperaturen en voorkwam ’s nachts bevriezing van de gewassen en de verdamping zorgde voor bevochtiging. Het water bevatte algen en insecten en na opdroging van het kanaal was dit waardevolle mest. Uiteindelijk was de landbouwopbrengst zoals aardappelen, oca (knolgewas) en tarwi (het zaad van deze plant heeft veel proteïne), 20 keer hoger dan wanneer met traditionele landbouwtechnieken gewerkt zou zijn. Zo werd in de voedselvoorziening van de groeiende bevolking voorzien en zorgde voor groei en ontwikkeling van het rijk. Lange tijd werden deze technieken vergeten maar tegenwoordig wordt het nut ervan ingezien en bouwt men weer platforms en kanalen met goede resultaten.

De Inca’s uit Peru staan bekend om hun andenes (landbouwterrassen), maar de Tiwanaku construeerden al lang voor hen de zogenaamde takanas, ‘traptreden’ op de hellingen van de bergen. De bouwtechniek was hetzelfde als de verhoogde akkers, met diverse lagen bestaande uit grote stenen, gravel, zand en vruchtbare grond. De zijkant van elk platform had een naar buiten hellende muur en het platform waarop gewassen verbouwd werd was ook naar boven hellend om te voorkomen dat voedingrijke grond naar beneden zou glijden. Bovendien maakte men gebruik van een geavanceerd irrigatiesysteem van bovengrondse kanalen.

Tiwanaku kosmosvisie

De kosmosvisie van de Tiwanaku-cultuur was etnocentrisch en was gebaseerd op de stelling dat Tiwanaku het centrum was van de hun bekende wereld. Voorheen heette Tiwanaku ‘Taypikala’ of ‘steen in het midden’. Hun kosmosvisie bestond uit drie op elkaar gestapelde niveaus die in relatie met elkaar stonden. Het eerste niveau was het hemelse Alajpacha, waar de goden zetelden en werd gevormd door de sterrenstelsels en voorgesteld door de piramide Akapana. Het tweede niveau was het aardse, de Akapacha die bestond uit twee delen: Lago Titicaca en de diverse meren, waar het element water domineerde en land dat verdeeld was in vier regio’s die bewoond werden door de mens, fauna en flora en wier centrum de stad Tiwanaku was. Deze wereld was niet plat maar verdeeld, afhankelijk van de ecologische laag (Andes, Yungas). Dit niveau werd vertegenwoordigd door de tempel Pumapunku. Het onderste niveau heette Mancapacha, de ondergrondse wereld waar de doden verbleven, maar ook de plaats waar het leven geschapen werd met zaden, kiemen, wormen en reptielen en werd getoond door Templete Semisubterráneo. Het is interessant om te zien dat de Incacultuur al deze ideeën heeft overgenomen.

Bezienswaardigheden

Museo lítico de Tiwanaku

Het museum dat in 2002 werd heropend is ontworpen in de vorm van de Chakana ofwel het Andeskruis en is een uitdrukking van de Andes kosmosvisie en complimenteert zich in harmonie met de rest van het archeologisch complex. Er is een belangrijke verzameling keramiek, stenen beeldhouwwerken, metalen voorwerpen en voorwerpen gemaakt van botten. Het belangrijkste stuk in het museum is echter de monoliet Benett, een bewerkte gedenksteen van tien meter hoog.

Archeologisch complex

Op zijn hoogtepunt in de negende eeuw na Chr. had Tiwanaku een oppervlakte van meer dan 4 km2 en had misschien wel 60.000 inwoners en 20.000 vertrekken. De stad was verdeeld in twee kernen. De grootste kern bevatte de Akapana en de constructies hieromheen, Templete Semisubterráneo, Kalasasaya, Q’hantatallita, Putuni en Kherikala en in zuidoostelijke richting bevond zich het andere gedeelte; de gebouwen van Pumapunku. Hieromheen lagen wijken, met huizen gebouwd van adobe.

Tiwanaku was een goedgeorganiseerde stad met een ingenieuze watervoorziening, de paleizen beschikten over drinkwater en een rioleringssysteem. De gebouwen werden schitterend afgewerkt en diverse constructies waren georiënteerd op astronomische bewegingen en belangrijke punten in het landschap. Voorheen heette de stad Taypikala of ‘de steen in het midden’.

Tempel Kalasasaya (rechtopstaande stenen). Deze rond 200 na Chr. gebouwde tempel vormde, met afmetingen van 118 x 128 meter, de belangrijkste constructie in het noordelijk gedeelte van de stad. Het complex werd omringd door vier zware muren die bestonden uit grote blokken van andesiet (vulkanisch gesteente), onderbroken door enorme pilaren. De zware steenblokken kwamen vanaf de steengroeve bij het plaatsje Guaqui en omgeving, aan de oevers van Titicaca en werden vermoedelijk getransporteerd met balsa’s (rieten boten) en geduwd of voortgesleept met een enorme mankracht over een natgemaakte kleisoort, of rollende stenen, een hele prestatie voor die tijd. Aan de noordkant van de tempel bevindt zich een gat in een muur, waarin men voorheen zijn oor plaatste om zo geluid of gesprekken op verre afstand te beluisteren. Tegenwoordig worden de toeristen hierop attent gemaakt door de gidsen. De Kalasasaya had een burgerlijke, administratieve en religieuze functie. Er vonden hier festiviteiten plaats, gewijd aan astronomische verschijnselen met ceremonies en rituele dansen. De hoofdentree bevat een uit zeven treden (heilig getal) bestaande stenen trap, een symbolische stijging naar de hoogste, hemelse laag. Bij deze ingang vindt een belangrijk jaarlijks astronomisch fenomeen plaats. Tijdens de dagen van de zonnewende, op 21 maart en 21 september, vallen de eerste zonnestralen door het midden van de entree. 21 juni stijgt de zon in de noordoosthoek van de ingang op en 21 december in de zuidoosthoek. In het midden van het complex staat de monoliet Ponce, die de chef van de staat representeert en een scepter draagt, een symbool van menselijke macht, en tevens een keros (ceremoniële vaas) vasthoudt, een symbool van politieke en religieuze macht.

In het noordwesten van de tempel staat de beroemde Puerta del Sol (Zonnepoort). Dit meesterwerk is uit één blok van andesiet gemaakt en weegt tien ton. De zonnepoort bevat een schitterende fries en stelt een gemaskerde staatschef voor, samen met zijn symbolen van macht. Hij wordt begeleid door zijn hof dat verdeeld is in drie niveaus. De laagste rij afbeeldingen vormt een kalender. De zonnepoort bevindt zich nu op een andere plaats dan zijn originele locatie voor het jaar 1825. Toen vormde het een onderdeel van een muur van de Kalasasaya.

Templete Semisubterráneo (halfondergrondse tempel) is een zeer mooie tempel, gebouwd rond 133 na Chr. waar waarschijnlijk dansen en ceremonies gehouden werden. Binnen de Andes kosmosvisie representeerde deze halfondergrondse tempel de Mancapacha, ‘het rijk waar de doden verblijven’. De patio van de tempel ligt 2,27 m onder de grond en is te bereiken via de zuidkant door middel van een afdaling van een stenen trap met zeven treden, een symbolische toetreding tot Mancapacha. Het rechthoekige ontwerp van 28 x 26 meter is georiënteerd op de vier windstreken en bevat 49 pilaren, gemaakt van rode zandsteen en hardsteen. De pilaren binnen de tempel zijn versierd met 175, aan de pilaar genagelde, kalkstenen hoofden die er allemaal anders uitzien en de diverse etnische rassen van het rijk voorstellen. Het waterafvoersysteem is gemaakt van stenen kanalen die een daling van 2% hebben en tot vandaag de dag nog werken. In de patio van de tempel stond de belangrijke mensachtige monoliet, bekend als ‘Pachamama Monolito’ oftewel Benett Monolito. Vanaf 1932 stond de monoliet vóór het voetbalstadion in La Paz maar onlangs is hij weer teruggebracht naar Tiwanaku en staat nu in het museum.

Pirámide Akapana. De Spanjaarden ontdekten bij toeval deze piramide tijdens opgravingen op zoek naar goud en hebben deze tempel grotendeels verwoest. Akapana is waarschijnlijk gebouwd in 1200 v.Chr. en is een piramide die bestaat uit zeven opgestapelde platforms. Met een doorsnee van 190 meter en een hoogte van achttien meter is het de grootste constructie van Tiwanaku en deze tempel vormde het geografische centrum van het rijk. Vanaf hier vloeiden twee diagonale lijnen; één van oost naar west die de baan van de zon volgde tijdens de zonnewende en één van noord naar zuid. Zo werd het Tiwanakurijk in vier suyos (regio’s) verdeeld. De top van de piramide werd bereikt door middel van een trap die aan de westkant lag. De Akapana werd gezien als een heilige berg die in de kosmosvisie de Akapacha, het aardse, met de Alajpacha, het hemelse, verbond. Akapana was de belangrijkste tempel en er was een astronomisch observatiecentrum waar de hoogste priester verbleef. Het had een ceremoniële functie, gewijd aan de sterren, die als goddelijk werden beschouwd. Voorheen werd de entree geflankeerd door een, uit basalt gehouwen, zwarte poema en bevonden zich op de tempel mooie gebouwen. Bovendien bestond er een ondergrondse tempel met een basis in de vorm van de Chakana (Andeskruis). De laatste zeven jaar heeft men 11000 m2 van de piramide opgegraven. Er volgen nog opgravingen van 3000 m2 plus restauratie- en conservatiewerkzaamheden. De verrassingen tijdens de opgravingen waren groot; duizenden scherven keramiek en stenen voorwerpen werden aangetroffen evenals verbindingstunnels. Tevens werden meer dan honderd graven van volwassenen en kinderen ontdekt die ritueel geofferd waren, plus twee hoofden die waarschijnlijk van de vijand waren en dienden als oorlogstrofee. Zelfs werd het graf van een jonge edele ontdekt met een goed bewaard gebleven diadeem.

Pumapunku (gevel van de poema) was de belangrijkste constructie in het zuidelijk gedeelte van de stad en bevindt zich op 900 meter van de Akapana piramide. Waarschijnlijk had hij een burgerlijke en ceremoniële functie en was gewijd aan de maan en aan de katachtige (heilig dier). Men vermoedt dat zich hier tevens de oorlogsstrijders verzamelden. Hij heeft eveneens een structuur van een piramide bestaande uit drie opeengestapelde platforms en het ontwerp is georiënteerd op de vier windstreken.

In Putuni (gat), bekend als het ‘Paleis van de sarcofagen’, ten westen van de Kalasasaya, zijn in de dikke binnenmuren diverse grafkamers aangetroffen. Het gebouw had een rechthoekig platform van 1,20 meter hoog. Nu zijn er restauratiewerkzaamheden aan de gang en men verwacht nog meer grafkamers te ontdekken.

Q’hantatallita (ochtendschemering). Dit was een constructie die geplaatst was op een rechthoekige basis van grote steenblokken met muren van adobe. Hier bevond zich een uit steen gehouwen maquette van een (niet-ontdekte) half-ondergrondse tempel. Verder werd hier in de jaren 70 een schitterende fries ontdekt met zes uit steen gehouwen afbeeldingen. Recente restauratiewerkzaamheden geven de archeologen een indicatie dat het een astronomisch centrum was, gezien zijn ligging in het oosten van het complex. Hierdoor ontving het de eerste zonnestralen en was aldus misschien een centrum voor de uitvoering van ceremonies gericht aan de zon.

De plaza van het dorp Tiwanaku

Hier staat een mooie koloniale kerk uit 1612. Vele steenblokken van het archeologische complex werden gebruikt voor de bouw van de kerk.

Festival Solsticio in Tiwanaku en viering van het Aymara Nieuwjaar

Vanaf de ochtend van 20 juni tot de volgende ochtend doen duizenden Aymarasrituelen met offers aan Inti (Zon) en Pachamama (Moeder Aarde). De aarde geeft de mensen voedsel en daarvoor in ruil moeten offers gedaan worden in de vorm van cocabladeren en alcohol. Het hoogtepunt van het festival is het groeten van de zon de volgende morgen om 7 uur. Sjamanen dansen, kauwen coca en drinken singani (druivenjenever) en iedereen heeft de armen opgeheven en de palmen open om de eerste zonnestralen te ontvangen als een zegen. Als de eerste zonnestralen door de hoofdingang van de Kalasasaya vallen breekt de feestvreugde pas goed los met muziek, dansen en klappen.

In 2009 werd door president Evo Morales 21 juni als nationale feestdag uitgeroepen om het Aymara Nieuwjaar te vieren en het Aymara-jaar 5511 in te treden. Voor de Aymaras is deze kortste dag van het jaar belangrijk want dit markeert het einde van de oogsttijd en het begin van de zaadtijd.

Diverse bussen vertrekken uit La Paz om 4 ’s ochtends maar om een goede plaats te verzekeren, zo dicht mogelijk bij de ceremoniële tafel in de Templo de Kalasasaya, is het beter om de avond hiervoor hiernaartoe te reizen.