Bašcaršija is het oudste gedeelte van de stad, waar de smalle kronkelige straatjes een echte oriëntaalse sfeer ademen. Dit was het economische centrum van Sarajevo in de tijd dat Bosnië onder Osmaans bestuur stond. Bij de aanblik van de kleine huisjes in Turkse stijl, waarvoor waterpijpen, olielampen en houtsnijwerk staan uitgestald, waant de bezoeker zich terug in die tijd.

De overgang naar het Habsburgse gedeelte van de stad kan, wanneer u over de belangrijkste winkelstraat, de Ferhadija, naar het westen loopt, niet abrupter zijn. De kleine Turkse huisjes maken plaats voor statige panden, die qua architectuur aan Wenen of Boedapest doen denken. Hier zijn de straten breed en recht, de gebouwen imposant.

Nog verder westwaarts verandert het karakter van de stad opnieuw volledig. De grote grijze woonflats herinneren aan het Joegoslavië van Tito, terwijl kogelgaten en volledig uitgebrande gebouwen het gewelddadige uiteenvallen ervan symboliseren.

De heuvels om het centrum bieden een vrediger aanblik. In de steile straatjes van wijken als Vratnik en Bistrik kunt u de drukte van de binnenstad ontvluchten. Sarajevo is een stad met vele karakters. Een wandeling door het centrum alleen volstaat dan ook niet om een goede indruk van de stad te krijgen.

Hieronder staan twee wandelingen beschreven, die elk, inclusief het bekijken van de bezienswaardigheden, ruim een halve dag in beslag nemen. Heeft u meer dan twee dagen in Sarajevo, brengt u dan ook een bezoek aan de communistische flatwijken van Novo Sarajevo en een aantal van de heuvels rondom het centrum. Ten slotte worden nog enkele uitstapjes buiten de stad beschreven.

Wandeling 1: Stari Grad

Stari Grad betekent ‘Oude Stad’ en omvat behalve Bašwaršija ook Kovawi. Deze laatste wijk ligt heuvelopwaarts, aan de oostkant van de stad. De tramlijnen 1, 2, 3, en 5 stoppen aan de voet van deze heuvel (halte Kovaci); minibus 51 brengt u omhoog. De ruïnes van het middeleeuwse Sarajevo zijn gesitueerd rondom de toren van Plowa, van waaruit u een spectaculair uitzicht over de stad heeft. Deze toren maakte deel uit van de oude stadsmuren, die het bestuurlijke centrum van de stad beschermden. Bij de toren was de poort, de uitgang richting het handelscentrum van de stad.

Hobbelige en steile straatjes leiden terug naar beneden langs de oudste wijken en de eeuwenoude islamitische begraafplaats en komen uiteindelijk uit op het Duivenplein in Bašcaršija. Dit plein, waar nu vooral koffiehuizen omheen liggen, was in de Osmaanse tijd het economische centrum van de stad. Midden op dit plein staat de Sebilj, een waterbron die in 1753 voor gemeenschappelijk gebruik werd aangelegd, maar de huidige opbouw stamt uit 1891. Architect Vitek modelleerde de fontein in Moorse stijl naar het voorbeeld van de stenen Sebilj in Constantinopel.

Wanneer u vanaf het midden van het plein naar links gaat, komt u in de Kazandžiluk straat, waar van oudsher de kopersmeden gevestigd zijn. Hier vindt u prachtig antiek en koperen serviesgoed, zoals džezva’s: traditionele keteltjes voor het zetten van Turkse – of Bosnische – koffie. Aan deze straat ligt de moskee van Havadže durak, in de volksmond ook wel Bašcaršija moskee genoemd. Zij werd in 1530 gebouwd en is een van de weinige in Sarajevo waar niet een cassettebandje, maar de imam zelf tot het gebed oproept.

Even verderop, in de Curciluk Veliki, ligt de Brusa bezistan. In deze oriëntaalse bazaar werd voornamelijk zijde uit Bursa – in het huidige Turkije – verhandeld. Nu worden er voornamelijk souvenirs verkocht, maar de in 1531 gebouwde hal, door zes koepels overkapt, is zeker het bekijken waard.

Dicht bij de Bezistan stroomt de rivier. Ga daar naar links en loop ongeveer tweehonderd meter langs de oever tot de Nationale Bibliotheek. Dit imposante gebouw werd in 1892 als stadhuis in een fraaie combinatie van Habsburgse en Moorse stijl gebouwd. Precies honderd jaar later brandde het volledig uit na hevige bombardementen tijdens het Servische beleg van Sarajevo. De restauratiewerkzaamheden zijn in volle gang, waardoor de deuren meestal openstaan en u gemakkelijk een blik kunt werpen in de indrukwekkende entreehal.

Sla vanaf de bibliotheek de Telali in. Deze straat gaat over in de Mula Mustafe Bašeskije en na een paar honderd meter ziet u aan de rechterkant de Oude Orthodoxe Kerk. Deze onlangs volledig gerestaureerde kerk werd in de zestiende eeuw gebouwd in opdracht van de Osmaanse gouverneur. Het interieur is gedecoreerd met houtsnijwerk en prachtige iconen. In het huis naast de kerk is een klein iconenmuseum en een souvenirwinkel.

Loop vanaf de orthodoxe kerk nog iets verder. Aan linkerkant van de straat ligt de Velika Avlija, de oude joodse wijk. De synagoge werd in de zestiende eeuw gebouwd. Het gebouw is niet meer in gebruik als godshuis. Naast de synagoge is het Joods Museum. Een rondleiding door de synagoge kunt u reserveren bij het Despic-huis (zie: Wandeling 2).

Sla de straat langs de synagoge in en neem de eerste straat links. Dan loopt u langs de Gazi Husrev-beg medressa, een oud islamitisch onderwijscentrum met bibliotheek. Gazi Husrev-beg was in de eerste helft van de zestiende eeuw de Osmaanse gouverneur (beg) van Bosnië-Herzegovina. Onder zijn leiding kreeg de oude stad grotendeels zijn huidige vorm. Naar hem werd ook de belangrijkste moskee van de Balkan, aan de overkant van de Saraci-straat, vernoemd. De oorspronkelijke moskee werd in 1530 door de Perzische architect Adžem Esir Ali ontworpen, maar meermalen vernield. Het huidige bouwwerk stamt uit 1886. Buiten gebedstijden kunt u de moskee bezoeken.

Teruglopend naar het Duivenplein, komt u nog langs de Morica han, een overdekte markt, waar reizende handelaren hun waar uitstalden. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw werd het gebouw gerestaureerd en nu doet het dienst als toeristisch centrum. Het biedt plaats aan verschillende restaurants en cafés en aan een oriëntaalse winkel.

Wandeling 2: Centar

Neem trolleybuslijn 101, 103 of 104 en stap uit op Trg Austrije, vlak naast het Atmejdan-park. Steek de rivier over via de Latinska Cuprija, de plek waar kroonprins Franz Ferdinand en zijn zwangere vrouw Sophia op 28 juni 1914 werden doodgeschoten. Een museum over deze gebeurtenis, die de aanleiding was voor het uitbreken de Eerste Wereldoorlog, ligt aan de overkant van de rivier.

Ongeveer honderd meter stroomafwaarts staat het Despic-huis, een mooi voorbeeld van een Servisch handelaarshuis uit de Osmaanse tijd. Het interieur is in de oorspronkelijke staat gebleven en laat zien hoe een christelijke familie in de Osmaanse tijd geleefd moet hebben. Een straat verder naar rechts is de Galerie van Bosnië-Herzegovina gevestigd. Het kleine museum geeft een overzicht van kunst uit Bosnië-Herzegovina uit heden en verleden, waaronder de beroemde iconen van Tudor Vukovic Desisalic.

Wanneer u rechtsaf de Zelenih Beretki inslaat komt u langs de Saborna Crkva, de orthodoxe ‘kathedraal’ van Sarajevo. Architect Andrija Damjanov bouwde de kerk in 1872 in een mix van barok en Byzantijns-Servische stijlen. De grote icoon aan de noordwand van de kerk is geschilderd door Paja Jovanovic. De kerk werd opgeknapt met geld uit Griekenland en is dagelijks geopend voor publiek.

Loop via het Trg Oslobodenja (Plein van de Bevrijding) naar de drukke winkelstraat, de Ferhadija. Iets naar rechts staat de Katholieke Kathedraal, die in 1889, vlak nadat de Oostenrijkers het bestuur van Bosnië hadden overgenomen, gebouwd werd. De kathedraal werd door de architect Noble Josip Vancas ontworpen in neogotische stijl, met enkele Romaanse elementen. Het is de zetel van de aartsbisschop van Vrhbosna. Ook deze kerk is meestal open voor bezoekers.

Aan de achterkant van de kerk staat aan de overkant van de Mula Mustafe Bešeskije het Bosnjakken Instituut. Dit instituut werd na de Bosnische burgeroorlog opgericht door Adil Zulfiparkašic, een islamitische intellectueel, die veel heeft gepubliceerd over de identiteit van de Bosnjakken en zich ook op politiek vlak bezighield met het stimuleren van een Bosnjaks nationalisme. In het instituut is een grote collectie documenten en boeken, die te maken hebben met de geschiedenis en cultuur van de Bosnjakken, te vinden. Ook hebben er wetenschappelijke en culturele activiteiten plaats, en worden er rondleidingen verzorgd.

Volg het eenrichtingsverkeer op de drukke straat. Aan de linkerkant van de weg ligt de markt, die in 1995 werd geraakt door Servisch mortiervuur. Hierbij kwamen 37 mensen om het leven. Het incident deed de internationale gemeenschap besluiten tot luchtaanvallen op Servische stellingen. Nu is het weer een gezellige drukke markt, waar vooral veel groenten en fruit te koop zijn. Vlees en vis wordt verkocht in de overdekte ‘Markale’, iets verderop aan de linkerkant van de straat. Ook als u niets nodig heeft, kan het interessant zijn om hier even binnen te kijken, vanwege het rijke aanbod aan producten.

Waar de Mula Mustafe Bašeskije en de Ferhadija samenkomen, brandt de Vjewna vatra (Eeuwige Vlam) ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Loopt u verder door over het brede troittoir van de Maršala Tita, dan volgt aan de rechter-kant het Veliki park (Grote Park), dat tegen de heuvel aan is gelegen. Aan de andere kant van de straat binden oude Bosnische mannetjes, onder toeziend oog van een luid discussiërend publiek, de strijd met elkaar aan op een levensgroot schaakbord.

Een meter of driehonderd verder, in een klein parkje aan de linkerkant van de Maršala Tita, staat de Ali-paša moskee, vernoemd naar de gouverneur, die hem in 1560 liet bouwen. De moskee staat bekend als de meest harmonieuze in Sarajevo. Op de begraafplaats er omheen liggen de graven van Avdo Sumbul en Behdžet Mutalevic, beroemde strijders tegen het Habsburgse leger.

De voetgangersbrug over de Miljacka, ontworpen door Gustave Eiffel, die ook de Eiffeltoren in Parijs en het Vrijheidsbeeld in New York ontwierp, leidt naar het Skenderija winkelcentrum. Deze betonnen kolos deed tijdens de Olympische Winterspelen van 1984 dienst als de ijshockeyhal. Nu vindt u er een groot aanbod aan moderne winkels. In de kelder van het winkelcentrum is het Museum voor Moderne Kunst gevestigd, waar regelmatig exposities worden gehouden van het werk van internationale en lokale kunstenaars.

Teruglopend naar Trg Austrija komt u nog langs de knalroze Nieuwe Synagoge, die zeker ook een bezoek waard is. Iets voorbij het plein ligt de Careva džamija (Tsaren- of Keizersmoskee), die oorspronkelijk in 1457 werd gebouwd als een geschenk voor de Osmaanse sultan Mehmed II van de beroemde Isa beg Išakovic, die ook het beroemde fort (Saraj), waarnaar Sarajevo vernoemd is, liet bouwen.

Vermoeid geraakt van de wandeling, kunt u bijkomen in Inat kuca, het beroemdste restaurant van Sarajevo, waar typisch Bosnische gerechten, zoals de Bosanski Lonac, geserveerd worden. Oorspronkelijk stond het huis op de plek van de Nationale Bibliotheek, maar toen deze gebouwd werd, wilde de eigenaar alleen verhuizen als het huis steen voor steen op precies dezelfde plek aan de andere kant van de rivier weer werd opgebouwd. Binnen ziet u een prachtig voorbeeld van een typisch Bosnisch interieur.

Novo Sarajevo, Novi Grad Dobrinja

Sarajevo is in de communistische tijd enorm gegroeid. De nieuwe wijken zijn bij elkaar vele malen groter dan het centrum. Hoewel hier minder bezienswaardigheden te vinden zijn, is het de moeite waard om een kijkje te nemen in dit gedeelte van de stad. De nieuwe wijken zijn aan weerskanten van de Zmaja od Bosne gebouwd. Deze brede en drukke straat wordt ook wel ‘Snipers Alley’ genoemd, vanwege het grote aantal sluipschutters, dat zich hier tijdens de oorlog ophield. Hoewel er steeds meer wordt opgeknapt, hebben veel gebouwen nog kogelgaten aan de beschietingen vanaf de heuvels overgehouden.

Uit de laatcommunistische tijd stammen de wolkenkrabbers van het UNITIC-district. De kleine versie van de voormalige Twin Towers in New York werd in 1986 ontworpen door architect Ivana Štrausa. De ene toren heeft een Servische naam (Momo) en de andere een Bosnjakse (Uzeir). Het uitgebrande geraamte van het hiernaast staande parlementsgebouw was jarenlang de stille getuige van de oorlog, maar de wolkenkrabber is nu in oude staat hersteld. Op het plein voor dit gebouw viel begin 1992 het eerste slachtoffer van de oorlog, toen tienduizenden mensen van alle etniciteiten tegen de oorlog demonstreerden. Een sluipschutter schoot Suada Dilberovic, een vrouw uit Dubrovnik, dood toen de menigte naar de Servische barricades oprukte. De brug waar het incident plaats had is naar haar vernoemd.

Ten westen van het voormalige parlementsgebouw staat het Zemaljski muzej. Dit Nationaal Museum heeft een archeologische, etnologische en een natuurhistorische collectie. Het museum is interessant omdat het de tradities van zowel de Serven, Kroaten als Bosnjakken laat zien. Er zijn originele interieuren met rijk houtsnijwerk uit de Osmaanse tijd tentoongesteld. Een zaal is speciaal gewijd aan de Haggada, een antieke joodse codex, die in de vijftiende eeuw meegenomen werd door uit Spanje gevluchte joden. De in het museum tentoongestelde archeologische vondsten geven een beeld van de zogenaamde Butmircultuur. Buiten het museum is een botanische tuin waar stecci staan, middeleeuwse Bosnische grafstenen. Naast het National Museum staat het Historisch Museum van Bosnië-Herzegovina. Hier zijn wisselende exposities over de geschiedenis van het land van de middeleeuwen tot aan onze tijd te zien.

Een staaltje moderne architectuur vind u in het Bosmal City Centar, een wolkenkrabberwijk in Hrasno. Met 118 meter staat hier de hoogste woontoren van de Balkan. Bovenin dit gebouw is een panoramarestaurant gevestigd.

De Koning Fahd moskee ligt tussen de flats van Alipašino Polje. De grootste moskee van Europa (exclusief Turkije) werd in 2000 gebouwd met geld van de in 2005 gestorven Saudische koning Fahd. De meeste inwoners van Sarajevo waren niet blij met het megalomane bouwwerk, omdat het qua stijl totaal niet in de traditie van moskeeën op de Balkan staat. Voor veel mensen staat de Fahd moskee symbool voor de Arabische bemoeienis met Bosnië, die tijdens de oorlog op prijs werd gesteld, maar daarna minder.

De wijk Dobrinja wordt ook wel Srpsko Sarajevo (Servisch Sarajevo) genoemd, omdat de Servische inwoners van de stad hier sinds de oorlog geconcentreerd zijn. Bosnische Serviërs die vroeger in het centrum van Sarajevo woonden zijn na de oorlog vaak naar dit gedeelte vertrokken, omdat ze zich ergens anders niet meer veilig voelden. Veel meer dan grauwe flats en rijtjeshuizen is er niet te zien. Omdat de busmaatschappijen in Bosnië nauwelijks willen samenwerken, vertrekt u wanneer u verder wilt reizen naar de gebieden van Servische entiteit of naar Servië zelf vanaf het busstation in dit gedeelte van de stad.

De heuvels rondom het centrum

Een groot deel van de buitenwijken van Sarajevo is tegen de heuvels gebouwd. Deze wijken ademen een rustieke sfeer. Sommige stukken doen denken aan kleine bergdorpjes. Hier vergeet u de drukte van de grote stad. Het geluid van toeterende auto’s en schreeuwende marktkooplui is een vage ruis geworden. Vijfmaal per dag wordt deze ruis overstemd door oproepen tot het gebed van de tientallen moskeeën.

In Grbavica en Vraca staan veel grotere huizen en villa’s. Behalve rijke Bosniërs woont hier ook veel ambassadepersoneel en andere expats. Helemaal bovenaan het bebouwde gedeelte ligt het Herinneringspark Vraca, dat gewijd is aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Ironisch genoeg werd het park tijdens het beleg van Sarajevo gebruikt als artilleriestelling. Het park raakte zwaar beschadigd, maar is nu grotendeels hersteld. Iets verder naar het noordoosten, aan de Put Mladih Muslimana, ligt een prachtige joodse begraafplaats.

Bistrik, ten zuiden van de oude stad, en Vratnik, ten noordoosten ervan, zijn de oudste wijken op de heuvels. Hier staan nog veel huizen in de oriëntaalse stijl. In beide wijken staan tientallen moskeetjes, sommige nauwelijks groter dan een woonhuis. Onderaan Bistrik staat het Franciscanenklooster en de kerk van St.-Ante, die in de Oostenrijks-Hongaarse tijd gebouwd zijn. De kerk bezit een aantal middeleeuwse documenten, die in het zogenaamde Bosancica-schrift zijn opgesteld. Vlakbij staat de bierbrouwerij, waar tijdens de oorlog de enige bron van water was. In restaurant Park Princeva zit voornamelijk de jetset van Sarajevo van hun biertje of maaltijd te genieten. Vanaf het terras heeft u het mooiste uitzicht over de stad. In Vratnik staat het Jajce-fort, dat stamt uit de zestiende eeuw en nu weer als militaire basis dienstdoet.

In Koševo, ten noorden van de stad, zijn de olympische complexen gevestigd. De ijsbaan uit 1984 doet nu dienst als kartbaan, in het olympisch stadion voetbalt nu SK Sarajevo en in de Zetrahal, waar destijds het kunstschaatsen plaatsvond, ligt in de winter nog steeds ijs terwijl er in de zomer getennist en gezaalvoetbald kan worden. Een stukje bergafwaarts ligt de Nieuwe Begraafplaats, waar duizenden oorlogsslachtoffers, Serven, Kroaten en Bosnjakken, begraven liggen; een waardig monument voor een gruwelijke oorlog.

Buiten de stad

Ongeveer drie kilometer buiten de stad ligt de Kozja cuprija (Geitenbrug). De brug werd in de zestiende eeuw gebouwd en lag op de hoofdroute naar Istanbul. De wandeling erheen is prachtig en bij mooi weer een goede gelegenheid de drukte van de stad te ontvluchten. De weg, die bij de Nationale Bibliotheek begint en langs de rivier loopt, is gesloten voor gemotoriseerd verkeer. In de weekeinden is het een populaire picknickplaats. Tot de brug, waar ook een restaurant met een prachtig terras gevestigd is, is het ongeveer drie kwartier wandelen. U kunt dezelfde weg terug nemen, maar het is ook mogelijk een rondje te maken door de brug over te steken. U blijft het weggetje volgen tot u uitkomt op de doorgaande weg. Hier gaat u naar links en na de bocht gaat er aan de rechterkant weer een voetpad verder. Als u deze inslaat komt u uit in de wijk Bistrik.

Ilidža, twaalf kilometer ten westen van het centrum van Sarajevo, is het eindpunt van de tramlijnen 3, 4 en 6 en van vele buslijnen. Hier ligt een prachtig park met een drie kilometer lang voetpad – de Velika aleja (Grote Laan). Dit kaarsrechte pad met bomen aan weerszijden komt uit bij Vrelo Bosna, de bron waar de rivier de Bosna ontspringt, waarin de Miljacka, die door Sarajevo stroomt, uitmondt. Het is ook mogelijk het pad met paard en wagen, die aan het begin klaar staan, af te leggen.

Hrasnica is een dorpje, dat tegen de voet van de berg Igman aanligt. Vanaf hier kunt u wandelingen maken, maar blijf op de duidelijk in gebruik zijnde wegen, in verband met landmijnen. Wilt u langere wandelingen maken of skiën in het Igman/Bjelašnica-gebied, neem dan contact op met de bergbeklimmersclub Bjelašnica.

Als u iets van wat er zich tijdens het beleg van Sarejevo afspeelde wilt begrijpen, moet u het Tunnelmuseum bezoeken. Hoewel zeer klein en een tikje stemmingmakend, geeft het een redelijk goede indruk van de sfeer in de stad tijdens het langste beleg uit de moderne Europese geschiedenis. Het museum is gewijd aan de tunnel die onder het vliegveld, dat in handen van de VN was, doorging en zo de Servische omsingeling omzeilde. Deze tunnel werd gebruikt om voedsel, wapens en medicijnen de stad in te smokkelen en gewonden eruit. Het Tunnelmuseum ligt vlak bij het vliegveld en is, als u geen auto heeft, nogal lastig te bereiken. Vanuit de toeristeninformatie worden echter excursies met minibusjes georganiseerd. Bent u met eigen vervoer, dan dient u vanaf het Herinneringspark Vraca de Bjelopoljska Cesta te volgen. Neem in Gornji Kotorac de 13 Juni-straat schuin terug naar rechts. Vlak voor de VN-basis gaat u naar rechts en rijdt om de basis heen. Hier begint een modderige straat, Tuneli genaamd. In deze straat ligt het museum.

De Skakavac (Sprinkhaan) is de grootste waterval van Bosnië-Herzegovina. De bijna honderd meter hoge waterval is een perfect uitgangspunt voor wandelingen. Het hele gebied is vrij van mijnen. U bereikt het door vanuit de stad de Patriotske Lige te nemen, die langs het olympisch stadion loopt. De weg loopt door naar Nahorevo, vanaf waar u rechtdoor gaat en nog negen kilometer een eenbaansweg moet volgen, die na een kilometer onverhard wordt.