In de Romeinse tijd lag op de plek van het huidige Zenica de nederzetting Bistua Nuova. De belangrijkste archeologische vondst is een vroegchristelijke basiliek, vermoedelijk uit de derde of vierde eeuw. De stad, die inmiddels Bilino Polje heette, speelde een sleutelrol in de geschiedenis van middeleeuws Bosnië. Op de plek van het huidige voetbalstadion riep Ban Kulin een concilie bijeen, waar de leiders van de Bosnische Kerk zich openlijk van hun geloof moesten distantiëren.

In 1436 duikt Zenica voor het eerst onder zijn huidige naam in de documenten op. Ten tijde van de Osmaanse overheersing was de stad een belangrijk handelscentrum. De Habsburgers gaven de stad een spoorverbinding met Bosanski Brod, een kolenmijn en de eerste staalfabriek. Tito, die het achtergebleven Bosnië in de vaart der volkeren wilde opstoten, wees Zenica aan als centrum voor de ijzer- en staalindustrie. Uit deze tijd stammen ook de flatgebouwen, die het beeld van het centrum bepalen.

In de laatste oorlog was Zenica een van de centra van het Bosnjakse leger. Vanuit de omliggende heuvels bombardeerden Serven de stad, waardoor er weinig van de fabrieken overbleef. Veel inwoners van Zenica zijn in de oorlog naar Nederland gevlucht en in de zomer keren zij massaal terug voor vakantie. In 2000 schonk de Nederlandse overheid tientallen bussen aan het stedelijk vervoersbedrijf.

Bezienswaardigheden

Zenica ligt in het dal van de Bosna en strekt zich uit van de Lašva-kloof in het zuiden tot de Vranduk-kloof in het noorden. Op de oostoever ligt een enorm park. Voor de oorlog was dit een dierentuin, maar een dierenbeschermingsorganisatie evacueerde de dieren toen het geweld losbarstte. Verder naar het noorden ligt de woonwijk Crkvice, waar een openluchtzwembad is. Aan de overkant ligt de oude stad. In de Serdarecica-straat staan aan weerszijden keurig opgeknapte en in felle kleuren geschilderde huisjes. In de meeste panden zijn cafés gevestigd.

De cafés aan het oostelijke uiteinde van de straat schenken geen alcohol, omdat ze binnen een straal van honderd meter van de Caršijska džamija (stadsmoskee) liggen. Deze moskee is op de fundamenten van de Sultan Soliman moskee gebouwd. Sommige van de graven rond de moskee stammen uit de zeventiende eeuw. Vlak bij de moskee is een kleine medressa. In het Hadžimic-huis woonde de beg-familie die eeuwenlang de dienst uitmaakte in Zenica. Kameni spavac is een monument voor de gevallenen van de laatste oorlog. Het in 2007 volledig gerenoveerde Stadsmuseum heeft een grote collectie oude munten, wapens en militaire uniformen. Daarnaast is er keramiek, schilderskunst en een aantal stecci te zien.

Aan de andere kant van de Maršala Tita staat een oude synagoge, die niet meer in gebruik is. In het Bilino polje stadion, dat midden in de stad ligt, speelt de voetbalclub Celik (staal); inmiddels wordt aan een nieuw stadion gebouwd. Vlak bij het stadion ligt de katholieke kerk van St.-Ilija. Aan deze kant van de stad ligt ook het Bosnische Volkstheater (Trg BiH 3).

Ten noordwesten van Zenica liggen prachtige bergen. De berghutten Lisac, Pepelari en Smetovi zijn met elkaar verbonden door gemarkeerde wandelroutes. Voor meer informatie kunt u terecht bij een van de bergbeklimmersclubs.

Vranduk

Op een rots langs een meander van de Bosna ongeveer vijftien kilometer ten noorden van Zenica ligt Vranduk. Op het hoogste punt waakt een burcht over de oude stad en vlak daaronder staat een moskee met houten minaret uit de Osmaanse tijd. Steile en smalle straatjes leiden langs de huizen die tegen de rotswand aangeplakt lijken. In Vranduk is sfeer rustiek en het uitzicht indrukwekkend.

Van de middeleeuwse Citadel zijn nog te zien een grote ronde toren en overblijfselen van de oude stadsmuren. Drie kilometer stroomafwaarts was het commerciële centrum van de stad. Vlak bij het huidige dorp Varošište oefenden ambachtslieden hun beroep uit en werd handel gedreven. De naam Vranduk stamt waarschijnlijk van het Slavische woord braniti, dat verdedigen betekent. Er zijn aanwijzingen dat het fort gebouwd is op de resten van een Illyrische stad, maar dat is niet bewezen. De Hongaars-Kroatische koning Sigismund gebruikte Vranduk begin vijftiende eeuw om kooplieden en burgers uit Dubrovnik op te sluiten. In diezelfde eeuw verbleven enkele Bosnische koningen in Vranduk, zoals koning Tomaš, die er een kerk liet bouwen.

De Turken die in 1463 de macht overnamen gebruikten het strategisch gelegen Vranduk voor de verdediging van de noordgrens van hun rijk. Toen die grens verder naar het noorden opschoof verloor de burcht zijn belang en de Osmanen gingen hem als gevangenis gebruiken. De Turken bouwden de Sultan Mehmed Fatih moskee die goed bewaard is gebleven en te bezichtigen is. In 1785 opende een han (herberg) haar deuren aan de voet van de burcht. Tijdens de Oostenrijks-Hongaarse bezetting was een klein garnizoen in Vranduk gevestigd. Sinds een paar jaar is er in de burcht een klein museum, waar enige artefacten uit de Turkse en de Habsburgse tijd tentoongesteld zijn. Verder zijn er voorbeelden van Kroatische, Servische en Bosnjakse klederdracht te zien. De toegang tot de burcht kost 1KM.