Gezien de afwezigheid van een echte vader is de band tussen de kinderen en de moeder heel sterk. De moeder wordt geadoreerd en ouder geworden is de overstap van de jongeling naar een eerbiedige erotische benadering van andere vrouwen niet zo moeilijk. Deze moederverering en het respect voor de vrouw in het algemeen vindt men dan ook als hoofdthema’s terug in de populaire en traditionele volksmuziek.

De positie van de vrouw is daarmee voor de helft getypeerd, mede gevoed vanuit de traditionele christelijke moraal dat de vrouw vooral ook moeder moet zijn en de zorg heeft voor de drie k’s: kerk, keuken en kinderen. Maar er is een tegenbeweging op gang gekomen. Ook in Brazilië is de vrouwenemancipatiebeweging actief en vele vrouwen, ook uit de armste bevolkingsgroepen, herkennen zich in de emancipatieprogramma’s op radio en televisie.

Voor hen geldt bovendien nog een vierde ‘k’, namelijk te zorgen voor de kost. Maar ook de jonge vrouwen uit de betere families, die een hogere opleiding hebben mogen volgen en de ontwikkelingen in Europa en Amerika kennen, eisen hoe langer hoe meer een onafhankelijker positie. Het gebruik van voorbehoedmiddelen en abortus (in Brazilië verboden) is tot zeer recent een taboe geweest. Juist de laatste decennia is dit sterk verbeterd.

Bijna elke vrouw, ook die uit de armste kringen, twijfelde niet aan een goede toekomst voor het kind dat zij droeg. Als zij dat vier jaar later op straat zet is dat uit wanhoop omdat ze radeloos is en de situatie niet meer aankan. Dat deze instelling, stevig aangemoedigd door de katholieke kerk tot sterke groeicijfers heeft geleid, laat zich raden. Dit is niet uniek voor Brazilië.

Ook in Europese landen en elders in (Zuid)Amerika groeide de bevolking explosief in de 20e eeuw. Ondanks de grote dagelijkse zorgen blijft de Braziliaanse samenleving optimistisch, attent, gastvrij, vitaal en inspirerend. Dat verbaast niet alleen de buitenlandse bezoekers, maar ook de Braziliaanse wetenschappers die de eigen samenleving bestuderen en vergelijken met die in andere landen zoals uit het volgende blijkt.

Jorge Amado, een belangrijke auteur die een diepgaande studie heeft gemaakt van de samenleving in het noordoosten waarvan hij deel uitmaakte: ‘Hier vond – en vindt nog steeds – een ontwikkeling plaats die van het grootste belang is voor de oplossing van het rassenvraagstuk dat in de tegenwoordige wereld nog steeds zo’n verschrikkelijk groot probleem is. Dit is onze bijdrage aan de wereldcultuur en aan het humanisme: het vermogen om in de zwaarste omstandigheden het hoofd boven water te houden en om te lachen en van het leven te houden en dit vermogen om weerstand te bieden en strijd te leveren hebben wij vooral te danken aan het negerbloed dat door onze aderen stroomt.’

Gilberto Freyre, socioloog, wijst erop dat de Portugees zelf uit een land komt waar allerlei Afrikaanse, Aziatische en Europese overheersers een gemengde cultuur hebben doen ontstaan en waarschijnlijk ook daarom hun Afrikaanse slaven meer ruimte hebben gegeven dan bijvoorbeeld de Spanjaarden. En hij schrijft dan over de Braziliaanse samenleving: “Veel kenmerken van de moderne Braziliaanse beschaving vinden hun oorsprong in het feit dat de neger, dankzij de goedaardige behandeling die hij in ons land kreeg, zich vanaf het begin dat Brazilië als natie begon te ontstaan altijd als Braziliaan heeft kunnen uiten, zonder ooit systematisch gedwongen te zijn geweest om zich te gedragen als een etnische en culturele indringer binnen die nieuwe en vanuit sociaal oogpunt flexibele nationale samenleving. Vandaar dat hij zich altijd heeft gedragen als een Braziliaan van Afrikaanse afkomst en niet als een ‘Braziliaanse neger’ waardoor hij wezenlijk verschilt van de ‘Amerikaanse neger’ uit de Verenigde Staten.”

Wie meer over de Braziliaanse samenleving wil lezen, raad ik van harte het boek van August Willemsen aan, Braziliaanse brieven (Arbeiderspers, ISBN 9029557427), waarin hij de levenslust en de warmte van de Braziliaan uitstekend typeert.