Hier moet wel een uitzondering gemaakt worden voor O Aleijadinho, de bijnaam van Antônio Francisco Lisboa, die in 1730 in Ouro Preto werd geboren en het beeldhouwen aldaar van zijn vader leerde. Zijn bijnaam betekent ‘de kleine kreupele’. Uit wat over hem geschreven is moet opgemaakt worden dat hij lepra had (vandaar die bijnaam), een onooglijk mannetje was en mensenschuw. Aan het einde van zijn leven moesten de beitels aan de stompen van zijn handen worden vastgebonden. Maar hij was een erkend beeldhouwer en kerkarchitect met veel opdrachten in het in de tweede helft van de 18e eeuw rijke Minas Gerais.

Van O Aleijadinho zijn prachtige kerken en beelden bewaard gebleven. Wel100% barok, maar ‘de kleine kreupele’ schiep uit hout en steen bezielde mensen, niet mooier dan ze in werkelijkheid waren. Gierige mensen, agressieve mensen, invalide mensen. Als hoogtepunten van zijn werk worden aangemerkt de profeten en kruiswegstaties bij en in de kerk Bom Jesus in Congonhas da Campo.

Echter, zonder iets af te doen aan de genialiteit van ‘de kleine kreupele’ (gestorven in 1814)  kan hier toch moeilijk gesproken worden van een Braziliaanse bouwkunst. Het gaat hier meer om een genie dat een eigen opvatting laat zien. Daarbij bleef het, ook in de 19e eeuw. De neoklassieke kerken en gebouwen, nodig voor het bestuursapparaat, wekken zelden de indruk meer te zijn dan serieuze pogingen zo Europees mogelijk te bouwen.

Wel is vanaf de 19e eeuw de Europese invloed niet meer beperkt tot Portugal, maar is er ook een grote Franse, Italiaanse en Duitse inbreng te bespeuren.

Moderne architecten

Pas in de loop van de 20e eeuw manifesteert het zelfbewustzijn van de zelfstandige natie Brazilië zich ook in de moderne architectuur. Twee duidelijke impulsen waren ‘De week van de moderne kunst 1922’  en een publicatie van Gilberto Freyre: ‘Manifesto da Regionalista’: Brazilië moet de trend in de moderne Europese architectuur op eigen wijze interpreteren. Het resultaat is dan altijd uiterst functioneel, maar met een verrassende constructie en compositie. De ruimte wordt benut door het gebruik van water, glas en open wanden en vooral met glas worden letterlijk schitterende effecten bereikt.

Braziliës zon schijnt door een mozaïek van gekleurd glas: primitieve kleuren groen, blauw en rood temperen het felle zonlicht en maken de ruimten vrolijk en koel. Door deze onconventionele benadering van de architectuur lijken de gebouwen niet op elkaar, hoewel ze toch alle de genoemde kenmerken vertonen.

In Brasília is zo een collectie moderne gebouwen ontstaan in een periode van 5 jaar, die elk en tezamen een ongeëvenaard monument in de moderne architectuur vormen. Grote namen uit deze nieuwe architectenschool zijn Lucio Costa, Gregori Warchavchik en hun leerlingen Burle Marx en Oscar Niemeyer.

De grote inspirator was de beroemde Le Corbusier, die in Parijs nieuwsgierig werd naar wat er in Brazilië gaande was. In de jaren dertig van de 20e eeuw verrees onder veel gekrakeel het beroemde Ministerie van Onderwijs in Rio de Janeiro, opgeleverd in 1942.

De Academie voor Bouwkunst in Rotterdam wijdde in het tijdschrift Platform (juli 1988) speciale aandacht aan de bouwkunst en stedenbouw in Brazilië. Voor de daarin geïnteresseerden een prima gids, waarin beschreven wordt de (voor)geschiedenis van de architectuur en stedenbouw in Brazilië in de vorige eeuw alsmede de nieuwe objecten in Belo Horizonte, Rio de Janeiro, São Paulo, Brasília, Salvador en de daarbij betrokken -hoofdpersonen. Adres: Overblaak 85/87, 3011 MH Rotterdam, Bij dit tijdschrift zijn eveneens prachtige plattegronden van de hier genoemde vijf steden te verkrijgen met daarin bijzondere attentie voor de moderne architectuur tot in de jaren tachtig van de 20e eeuw.

Het werk van Niemeyer kenmerkt zich door elegantie, kracht en vorm. Zijn gebouwen zijn veelal samenstellingen van een aantal elementen met een bijzonder (vorm)kenmerk. Door de verschillende elementen zo te plaatsen dat zij elkaar beïnvloeden ontstaat een geheel dat de som der delen overtreft. Niemeyers gebouwen zijn derhalve herkenbaar, maar lijken vrijwel nooit op elkaar. Bepaalde elementen keren regelmatig terug, maar door deze steeds op een andere wijze tegenover, naast en op elkaar te plaatsen en door nieuwe elementen te introduceren weet hij telkens nieuwe beelden te genereren.

De Stichting ‘Westers’, St. Jobsweg 30, 3024 EJ Rotterdam, organiseert speciale reizen voor in bouwkunst geïnteresseerden. Regelmatig worden studiereizen naar Brazilië gemaakt.

Zij zijn ook verantwoordelijk voor de publicatie ‘Brasília, moderne stad’; ISBN 90-73065-01.