Vanuit Santarém kan men op eenvoudige manier kennismaken met de vele aspecten van Amazonas. Hoewel Santarém een van de oudere steden in het Amazonegebied is, is het een echte ‘provinciestad’ met alle voordelen van dien, vergeleken met de drukke havenstad Belém en het commercieel wat slordige Manaus. De toeristische infrastructuur is goed te noemen en mocht de service misschien hier en daar nog wat amateuristische trekjes vertonen dan worden die foutjes elegant en gracieus opgelost.

Santarém ligt in het vroegere gebied van de Tapajos-Indianen van wie veel oude cultuur bewaard is gebleven. Trouwens, alles wat men hier eet en drinkt roept herinneringen op aan de Indiaanse keuken. In Santarém is er een duidelijk verschil tussen de droge tijd (juni-september) en de regentijd (februari-juni) waarin gemiddeld 188 cm (dat is bijna 2 meter) hemelwater valt. De gemiddelde minimumtemperatuur is 22°C en als maximum wordt opgegeven een temperatuur van 34°C. Vergeleken met Nederland en België is het hier dus bijna altijd zomer.Langs de straten staan acacia’s, manga’s (met heerlijke vruchten!) en de flamboyant (prachtige bloemtrossen).

Santarém ligt tussen Belém en Manaus en is te bereiken door de lucht, over water en per auto. Ook hier is de meest authentieke manier om de Amazone binnen te dringen het reizen per boot. Elke dag varen schepen van diverse maatschappijen vanuit Belém en Manaus naar Santarém, waarbij men in beide gevallen moet rekenen op 75 uur reistijd. Er zijn tochten bij die duidelijk voor toeristen bedoeld zijn, maar het is veel boeiender met een gewone lijnboot mee te varen omdat dan veel meer het echte leven aan en in de Amazone te zien is. En dat kan 1713 km duren als men de gehele route meevaart van Manaus naar Belém. Wie een privé-hut op prijs stelt moet zeker ruim van tevoren reserveren, maar wie een hangmat weet te waarderen, wordt gastvrij aan mat en haakjes geholpen. Deze bootreizen zijn niet duur. De maaltijden zijn meestal bij de prijs inbegrepen, de drankjes niet.

Santarém is ook over de weg te bereiken. In de droge tijd zonder al te veel problemen, maar in de regentijd moet men lieslaarzen bij zich hebben, omdat soms de wagen met een lier door een stukje van de rivier getrokken moet worden. Het gaat hier om de weg die Santarém aansluiting geeft op de in 1976 opengestelde BR 163 (de Santarém-Itaituba (Cuiabá) Highway die 1774 km lang is en de Trans Amazonia Highway kruist (Cuiabá is de hoofdstad van Mato Grosso, centraal Oost-Brazilië).

De huidige weg werd in 1972 aangelegd, maar wordt vervangen door een betere om de industrie en landbouw een betrouwbaarder en snellere verbinding met de nieuwe haven te geven. De afstand Santarém-Manaus over deze weg is dan 2202 km en naar Belém 1369 km. Vrijwel de gehele weg zal ongeplaveid zijn, maar met een goede auto of terreinwagen zijn er geen moeilijkheden te verwachten.

Geschiedenis

Lang voordat de Portugezen zich hier vestigden woonden er al Indianen, onder wie de Tapajós. Naar hen werd de rivier genoemd en de strategische plaats waarop in 1661 een fort werd gebouwd om concurrerende belangstelling te weren kreeg voorlopig dezelfde naam. Tegelijk verrees hier ook een missiepost, want de Indianen moesten bekeerd worden tot het christendom.Maar op 4 maart 1758 kreeg de locatie van de kolonisten een nieuwe naam. Tapajós werd Santarém, een naam die verwijst naar een plaats in Portugal. Op 24 oktober 1848 kreeg de nederzetting zelfs stadsrechten.

Het bijzondere aan deze stad is de merkbare invloed vanuit Noord-Amerika. De eerste Amerikanen, ongeveer 100 immigranten uit de zuidelijke staten, verschenen in 1867, op de vlucht voor de Burgeroorlog. Vele familienamen in Santarém herinneren hier nog aan. Behalve Amerikanen kwamen aan het eind van de 19e eeuw ook vele Brazilianen naar Amazonas, ook naar Santarém, want de rubbercultuur bood werkgelegenheid en welvaart.

In de periode 1821-1912 vestigden zich ongeveer een half miljoen nieuwe bewoners in de handelscentra Manaus, Santarém en Belém. De tweede Amerikaanse invasie begon in 1924 toen de grote Henry Ford de rubberproductie voor de banden van zijn auto’s zelf ter hand wilde nemen op de twee daarvoor aangelegde rubberplantages Fordlandia en Belterra, ongeveer 60 km buiten Santarém aan de weg naar Cuiabá.

In de Tweede Wereldoorlog waren de geallieerden afhankelijk van deze rubberproductie in het Amazone-gebied. Daarna was het afgelopen met deze activiteiten.

Een nieuwe economische impuls kreeg Santarém in 1959 toen er goud werd gevonden aan de Tapajós-rivier en de duizenden goudzoekers -regelmatig naar Santarém kwamen om daar hun goud te verkopen en ontspanning te zoeken. Van 1960 tot 1970 werd het Amazonegebied en dus ook Santarém door de aanleg van wegen ontsloten. Deze highways waren in feite verbrede, voor auto’s toegankelijk gemaakte paden, nog door de Indianen aangelegd.

Waar Manaus kunstmatig gesteund wordt – belastingvrij gebied – wekken Santarém en Belém economisch een minder problematische aanblik. Er wonen ruim 400.000 mensen in en om Santarém.

Lokale situatie

De Avenida Tapajós is een ongeveer drie km lange boulevard langs de haven waar elke morgen honderden boten en bootjes aankomen met passagiers en vracht aan boord. De vracht bestaat uit groenten, vruchten, kleinvee en (kunst)nijverheidsproducten. Op het strand verrijzen de handelskramen terwijl taxichauffeurs en voerlieden van ossenwagens hun best doen passagiers te krijgen voor een ritje naar de spreekkamers van artsen en advocaten, naar scholen en winkels. Voor de zakelijker besprekingen hoeven de nieuw aangekomenen de boulevard maar over te steken want daar zijn naast elkaar gevestigd de bureaus, agentschappen en magazijnen met handelswaar. Daar is ook van alles te eten en te drinken, maar duidelijk voor toeristen ingerichte terrasjes zijn er (nog) niet.

Santarém heeft geen historisch centrum en oude monumenten ontbreken eveneens. Er is een Casa da Cultura waarin een klein museum met in de omgeving gevonden keramiek die een indruk geeft van de cultuur van de oorspronkelijke bewoners. Het aardewerk is door de Indianen versierd met tekeningen van krokodillen, schildpadden, poema’s, kikkers en slangen. Dit culturele centrum staat aan de Trav. Silvino Pinto niet zo ver van het park Agropecuario aan de Rua Antonio Simöes.

Goud

Er wordt in Brazilië meer dan 100.000 kilo baar goud per jaar gewonnen en de goudindustrie is dan ook een belangrijke pijler van de Braziliaanse economie. Maar de goudhandel heeft zo zijn eigen wetten en vooral een eigen moraal, die zelfs door de Braziliaanse overheid niet altijd geaccepteerd kan worden. De goudbaronnen bezitten eigen vliegtuigjes die men soms op het vliegveld van Santarém geparkeerd ziet staan en waarmee het personeel overgebracht wordt naar en van de mijnen en nederzettingen. Maar ook de ‘handel’ wordt vaak met deze toestellen vervoerd en naar verluidt gebeurt dat soms wel eens over de landsgrenzen heen zonder dat alle uitvoerformaliteiten netjes vervuld zijn. Over de arbeidsomstandigheden in de mijnen gaan barre verhalen.

Wie desondanks of misschien juist wel daarom deze activiteiten wel eens wil zien kan zijn of haar geluk beproeven bij de agenten van Tropicais de Turismo in Santarém. Zij konden voor mij een ‘arrangement’ regelen met een van de goudpiloten die in het weekend in Hotel Tropical logeren. Het vliegtuigje stelde niet veel voor: de zitplaatsen waren plat op de bodem en bij de landing schoven alle schoenen onder de stoel van de piloot. Bij het goud zeven uit het zand in de schacht is het woord ‘comfort’ eveneens onbekend.De risico’s van een dergelijke ‘trip’ moeten dus niet onderschat worden.

Naar de rubberplantages van Henry Ford

Via de BR 163 kan een excursie gemaakt worden naar deze rubberplantages met de bijbehorende dorpen Fordlandia en Belterra. Elke dag om 11.00 uur vertrekt er een lijndienstbus vanaf de halte Rua Barbosa naar het 60 km ten zuiden van Santarém gelegen Belterra. Deze rit duurt een uur. Om 14.30 uur is er een bus terug. Maar men kan de trip ook maken via een reisbureau . Er gaat dan een Engelstalige gids mee. Voor het opzetten van rubberplantages ontving Henry Ford van de regering van de staat Pará een miljoen hectare. Ford stichtte er twee dorpen bij: Fordlandia en Belterra. Maar wat in Zuidoost-Azië wel gelukt was – het met succes opzetten en exploiteren van rendabele plantages – mislukte hier. De gecultiveerde rubberboomaanplantingen kwijnden weg door allerlei ziektes en Ford deed in 1946 de plantages van de hand voor 250.000 dollar na er 30 miljoen dollar in geïnvesteerd te hebben. Hieruit blijkt dat ook slimme zakenlieden zich deerlijk kunnen vergissen. Van dit mislukte avontuur zijn enkele verwaarloosde – maar nog wel in bedrijf zijnde – plantages overgebleven maar vooral twee authentieke Amerikaanse stadjes die een prima beeld opleveren van Amerikaanse expansie in de jaren twintig van de 20e eeuw.

Vanuit Santarém kan men korte en lange boottochten maken over de Rio Tapajós. Ook hier is de ‘ontmoeting van de wateren’ een bezienswaardigheid. De Rio Amazonas is wit-geelachtig, de Tapajós helder, blauw-groen. De gigantische waterlelies, victoria regia’s, bloeien in de maanden september-december, maar ook als ze niet in bloei staan is het zien van een waterbed van deze lelies met insectenzoekende vogels op de bladeren en vissen tussen de stengels de moeite waard.

Bij Maicá wordt een stop gemaakt voor een wandeling in de jungle. Een goede gids wijst u op de grote verscheidenheid van bomen, begroeiing en vogels, maar wat vooral indruk zal maken is het gevoel van de eigen kleinheid tussen de hoge bomen die tezamen zo’n dicht kruinendak vormen dat men zich als in een avondschemer verdwaald voelt. Als de gids u daarna weer terugleidt naar de rivier en de boot mag u uw zelfvertrouwen opkrikken met een eenvoudige hengel en enige stukjes vlees. Er is niet zoveel geluk voor nodig om een piranha aan de haak te slaan. Doe voorzichtig met het van de haak halen van deze grimmige doorbijter, die gebakken overigens lekker smaakt.

Waterkrachtcentrale

Richting Curuá-Unai is een hydro-elektrische krachtcentrale te bezichtigen. De dam is gebouwd tussen 1968 en 1977 en levert 30.000 kW. Onderweg kan men een geslaagde pepercultuur zien in de planalto-hooglanden.

Curuá ligt op ongeveer een uur rijden ten zuiden van Santarém aan de Curuá Una Highway. Belangrijk: om de dam te kunnen bezichtigen is toestemming nodig van CELPA – Centrais Elétucas do Pará 246 Trav. dos Mártines, Santa-rém. tel. (091) 522-2697.

Alter do Chäo

Dit is een prachtig gelegen klein dorpje 38 km ten zuiden van Santarém aan de Rio Tapajós en het Lago Verde. Hier hebben Santaréms rijken hun buitenhuis. Per auto is het drie kwartier rijden, per boot is het ruim een uur varen. De Tapajós-rivier is ter plaatse 21 km breed, de stranden zijn wit. Het Lago Verde (het groene meer) wordt door een strandbank van de rivier gescheiden. In de eerste week van juli is er in dit karakteristieke dorpje een driedaags folklorefestival met songs en folk music (Festado Sairé). De plaatselijke Espanto Cão Band is beroemd in heel Brazilië.

Boottochten

Obidos is eveneens een prima bestemming voor een korte boottocht. Dit dorp ligt aan de andere oever van de Amazone-rivier stroomopwaarts. Er is een historisch centrum, een fort uit 1697 en er kan gewandeld worden langs de stranden van de rivier. De tocht duurt ongeveer acht uur, maar in Obidos is een hotel.

Vanuit Santarém gaan nog diverse boottochten naar andere dorpen aan de rivieroevers, onder meer naar Alenquer (zes uur), Prainha (acht uur), Aveiro (zeven uur), Juruti (zestien uur), Itaituba (zeventien uur) en Curuai (twaalf uur).

In Monte Alegre zijn warmwaterbronnen. Monte Alegre ligt stroomafwaarts aan de Amazonerivier, zes uur varen. Informatie over trips Daarvoor kan men zich wenden tot de volgende adressen:

•, Tapan Turismo e Rep. Lida, Trav.15 de Agosto, tel .(091) 522-2034.

•, Turisan: Santarém Turismo e Promoçöes Lida, Av. Adriana Pimentel 6, tel. (091) 522-4543.

•, Amazon Tours, Trav.Turiano Meira 1084,tel. (091) 522-2620.

•, Agencias Tropicais de Turismo, Hotel Tropical, Av. Mendonça Furtado 4120, tel. (091) 522-1533.