Het aantal kerken in Spanje is enorm: het moeten er meer dan 61.000 zijn; dat is één kerk op bijna 800 Spanjaarden. Veel godshuizen verkeren echter in een deplorabele staat. De parochies zijn arm en er is van staatswege alleen geld voor kerken met een historische (lees: toeristische) waarde. Vooral tijdens de Spaanse Burgeroorlog hebben veel kerken en klooster het moeten ontgelden en zijn daarna slechts provisorisch hersteld.

Van de Spaanse bevolking is volgens de statistiek 96% rooms-katholiek. Dat cijfer dateert nog uit de tijd van Franco toen de katholieke kerk staatskerk was. Hoewel de Spanjaard van huis uit zeer gevoelig is voor mystiek, is hij zich steeds meer gaan afkeren van de kerk van Rome. Het aantal praktiserende katholieken wordt dan ook geschat op minder dan 30%.

Na het Tweede Vaticaans concilie dat tussen 1962 en 1965 werd gehouden, distantieerden de Spaanse bisschoppen zich steeds meer van het Franco-regime waarmee ze zich tien jaar eerder door middel van een concordaat hadden verbonden.

Vanaf begin jaren zeventig van de vorige eeuw is de Spaanse kerk zich meer met haar eigenlijke pastorale taak gaan bezighouden. De bisschoppen begonnen zich af te zetten tegen de politiek in plaats van er deel van uit te maken. Onder andere door stelling te nemen tegen de schrijnende armoede in Extremadura tegen de achtergrond van de decadentie langs de oostkust. Aan de andere kant blijft de kerk openlijk morele druk uitoefenen op voorstanders van abortus en echtscheiding.

Ommezwaai

De grote ommezwaai kwam begin 1986. De Spaanse bisschoppen spraken zich toen uit tegen het oprichten van confessionele politieke partijen en raadden partijen af woorden als ‘katholiek’ of ‘christelijk’ in hun vaandel te schrijven. Ook in geloofszaken geldt dus voor de Spanjaarden het ‘o todo o nada’, het ‘alles of niets’.

Dat laatste vinden we ook terug in de devote processies die in veel Spaanse steden met Pasen en Pinksteren worden gehouden; ze staan in schril contrast met de toenemende ontkerkelijking.

Twee jaar na de dood van Franco in 1975 verbrak de regering het concordaat met de Spaanse kerk. Sindsdien is het rooms-katholieke geloof in Spanje niet langer staatsgodsdienst. Daarnaast kregen de Spaanse bisschoppen vier jaar de tijd om financieel op eigen benen te staan.

De socialisten onder premier Gonzalez (1974-97) hebben het tijdens hun regeerperiode echter niet aangedurfd de subsidiëring van de topzware kerkelijke hiërarchie volledig te stoppen. Wel dwong de regering de kerk haar overheersende invloed op het onderwijs op te geven.

Nog altijd echter hebben conservatieve katholieke organisaties een dikke vinger in het onderwijs: de omstreden organisatie Opus Dei, waarvan de oprichter Jose María Escriva de Balaguer in 1992 door Rome heilig werd verklaard, beheert alleen al vijf universiteiten en honderden scholen en instituten.

De Spaanse kerk profiteert nog van veel privileges. Kerken met een toeristische waarde worden door de staat onderhouden, terwijl de toegangsgelden in de kas van het doorgaans weinig transparante bisdom vloeien. Ook is de afgelopen decennia veel onroerend goed op onduidelijke en vaak controversiële historische gronden als 'kerkelijk' bestempeld en door de staat om niet of een symbolisch bedrag aan de kerk in eigendom overgedragen. Zo verwierf het bisdom Córdoba de beroemde moskee-kathedraal voor niet meer dan de legeskosten van slechts € 30,00.

In de Spaanse middeleeuwen heeft de islam lang een belangrijke rol gespeeld. Met de herovering van het Iberisch Schiereiland op de Moren door de christenen in 1492 kwam daar een eind aan. De toestroom van Noord-Afrikaanse immigranten in de vorige eeuw gaf de islam in Spanje weer een boost: het land telt ca. één miljoen moslims en meer dan 500 moskeeën.