Voor deze stelling zijn nog meer argumenten aan te voeren, die het ministerie evenwel niet noemt. Maar afgezien daarvan is het inderdaad waar, dat Brazilië met de bouw van Brasília staaltjes van planning, organisatie en architectonische genialiteit getoond heeft die zonder weerga zijn. Aan de andere kant moet gezegd worden dat dit reusachtige project zoveel geld heeft gekost dat de inflatie in Brazilië in de tweede helft van de vorige eeuw ernstige vormen heeft aangenomen.

Pas in het begin van deze eeuw is er pas weer financiële rust gekomen. Over de bij het project opgetreden geldverspilling en zakkenvullerij doen tientallen anekdotes de ronde. Maar het feit blijft dat Brasília een fascinerende stad geworden is. Reeds in het begin van de negentiende eeuw werd gesproken over een nieuwe hoofdstad, geen andere hoofdstad na Salvador en Rio de Janeiro maar een nieuwe, een Braziliaanse stad zonder kenmerken van de koloniale overheerser. Die stad moest centraal gelegen zijn.

In 1891 werd in de eerste grondwet van Brazilië al opgenomen, dat de toekomstige hoofdstad op het Planalto Central moest komen. En dat was geen primeur. José Bonifácio, leider van een nationalistische beweging, noemde reeds in 1853 de 15e breedtegraad, dicht bij een bevaarbare rivier (dat is nu de Rio Paraná geworden) als de ideale plaats.

Sinds 1889 werd de roep om een nieuwe hoofdstad luider. De republiek moest een eigen hoofdstad hebben, een Braziliaans hart, niet zo Europees als Rio, niet zoals het economische dominante São Paulo. Ook niet zo excentrisch, maar ergens midden in het land. De republikeinen stuurden deskundigen naar Goiás omdat dit centraal lag en hier – en dat werd als een mooi symbool gezien – drie grote rivieren ontspringen die Brazilië zo typeren: de Paraná, de São Francisco en de Tocantins (Amazone).

De presidentskandidaat Juscelino Kubitschek maakte er in 1956 een verkiezingsitem van en tekende, eenmaal gekozen, de contracten waarin de openingsdatum reeds was ingevuld: 21 april 1960. Het moest in vijf jaar gebeuren. Een absurd korte termijn. Maar Kubischek kende de Braziliaanse politiek als geen ander en hij wist, dat als hij na vijf jaar niet herkozen zou worden, zijn opvolger, van een andere politieke partij, geen steen meer aan het project zou toevoegen en een eigen politiek statement zou gaan bouwen.

Het speciale project kreeg de naam Novacap (nieuwe hoofdstad), Lúcio Costa werd aangewezen als de verantwoordelijke stedenbouwkundige terwijl de architect Oscar Niemeyer opdracht kreeg een aantal monumentale gebouwen te ontwerpen.

In het begin beschikte men alleen over ideeën en zand. Arbeiders en geld ontbraken en wegen waren er evenmin zodat het eerste cement en marmer per vliegtuig moest worden aangevoerd. De eerste duizenden arbeiders, die in semi-permanente dorpen gehuisvest werden, kwamen uit het noord-oosten. Ten slotte waren er in totaal 80.000 arbeiders die 15 uur per dag werkten om het ontwerp van Costa vorm te geven.

Deze Costa was als winnaar tevoorschijn gekomen uit een wedstrijd waaraan alleen Braziliaanse architecten hadden mogen meedoen want de nieuwe hoofdstad moest immers een echte Braziliaanse stad worden. Zijn winnend ontwerp was een stadsplattegrond waarin sommigen een pijl en boog zagen (symbool van de oorspronkelijke bewoners?), anderen een kruis (symbool van het christendom) en weer anderen een vliegveld (symbool van de bereikbaarheid?). Maar geen van deze zaken hebben Costa geïnspireerd. Zijn uitgangspunt was het glooiende landschap, het kunstmatige meer en de centrale functies van de woonwijken.

Bij dit alles hoefde hij niet op een vierkante meter te kijken en was het van belang dat de verschillende segmenten van de stad ongehinderd met elkaar in verbinding stonden. Geld werd geleend in het buitenland, in totaal 6 miljard, terwijl tevens de eigen geldpers op volle toeren ging draaien zodat de inflatie torenhoog steeg. Maar de stad kwam er: wegen, woonwijken, een kunstmatig meer, regeringsgebouwen, ambassadewijken, kerken en op de beloofde datum van 21 april 1960 werd de nieuwe hoofdstad in gebruik genomen.

‘In vijf jaar vijftig jaar vooruit’ was een van de uitspraken van Kubitschek – en daar zat veel waars in – en aan hem werd dan ook een groot monument gewijd dat in de hoofdstad voor de torenflats van het Nationaal Congres staat. Voor de arbeiders, de candangos, werd eveneens een sculptuur ontworpen (twee mannen). Het Kubitschek-monument kwam overigens pas in 1981 tot stand omdat eerst nog eens goed moest worden nagedacht over alle plussen en minnen van het prestigeobject.

De verhuizing van het regeringsapparaat van Rio de Janeiro naar de nieuwe hoofdstad verliep moeizaam. Vele ambtenaren waren zelfs voor een dubbel jaarsalaris nog niet tot verhuizen te bewegen en hielden hun appartementen aan in Rio ‘vanwege besprekingen en internationale contacten’. Voor contacten op de basis in de hoofdstad maakten zij vele – declarabele – vliegreisjes.

Er wonen nu in Brasília 2,5 miljoen mensen, maar die zijn niet allemaal even riant gehuisvest. De semi-permanente woningen voor de candangos zijn nu favela’s, krottenwijken, zodat Brasília zich ook in dit opzicht niet onderscheidt van andere Braziliaanse steden. Deze woonwijken, nu ook met de omvang van steden, liggen ver van het centrum, tot 30 km.

Brasília is niet gezellig, maar op de monumentale punten wel fascinerend mooi. Gemiddeld heeft de inwoner van Brasilía het hoogste inkomen van heel Zuid-Amerika. Maar de verschillen zijn ook absurd, echt Braziliaans. Lúcio Costa, de planoloog, heeft een stad op de kaart gezet waarin logica, rationaliteit en architectonische schoonheid mogelijk werden.

Burle Marx heeft er ruime prachtige parken in aangelegd. De groene ruimten boden de mogelijkheid een verkeersnetwerk te maken zonder knooppunten. In de ruimtelijke compositie spreken de gebouwen van Niemeyer een duidelijke taal. Elk gebouw heeft een eigen, altijd functioneel ontwerp. Het lijkt niet op het vorige, maar het past wel bij de overige.

Opvallend is dat er zeer weinig hout is gebruikt, maar wel veel cement en marmer en heel veel gekleurd glas, rood, groen, blauw, waardoor het zonlicht gedempt maar vrolijk gekleurd naar binnen komt. Opvallend is ook dat veel gebouwen in het water staan, of dat met behulp van water ruimtelijke markeringen in de gebouwen aangegeven worden. Ruimte, licht, zon, water, vormen, lijnen en kleuren, met die gegevens hebben Costa, Marx en vooral Niemeyer een bezienswaardige stad gebouwd.

Maar het leverde Kubitschek geen tweede ambtstermijn op. Zijn tegenstanders verweten hem onverantwoord hoge financiële verplichtingen te zijn aangegaan. ‘Veertig jaar inflatie in vier jaar!’ Ook zij hebben gelijk gekregen.