Waar de Ainu's oorspronkelijk vandaan komen, is niet bekend. Zeker is dat zij reeds zeer lang op de eilandengroep wonen. De Ainu's onderscheiden zich van de Japanners door hun caucasoïde gelaatstrekken. Oorspronkelijk bewoonden zij een groot deel van het huidige Japan; zij leefden voornamelijk van de jacht, verzamelden eetbare gewassen en vingen vis. In de loop der eeuwen werden zij door de Japanners van hun jachtvelden verdreven naar het onherbergzame noorden. Momenteel wonen er nog enkele duizenden op het eiland Hokkaido. Een aantal verdient de kost in de landbouw, anderen leven van het toerisme. Vergelijkbare minderheidsgroepen op Hokkaido zijn de Gilyak en de Oroke.

Woongebied en levensverwachting Japanners

Van de hele Japanse bevolking woont maar liefst 76% in het stedelijk gebied en slechts 24% op het platteland. Met 323 inwoners per km2 is Japan, na Bangladesh, Zuid-Korea, Nederland en België, het op vier na meest dichtbevolkte land ter wereld. Als u echter in ogenschouw neemt dat slechts 15% van het grondgebied geschikt is voor bewoning, dan kunt u zich misschien voorstellen hoe dicht op elkaar de Japanners leven. Tien Japanse steden hebben een inwonertal dat het miljoen ruim overstijgt; Tokyo telt momenteel zelfs rond de dertien miljoen inwoners. De gemiddelde levensverwachting van een Japanse man is 79 jaar en van een Japanse vrouw 86,1 jaar. Deze hoge gemiddelde leeftijd zal in de toekomst zorgen voor een sterk vergrijzende bevolking. Zeker als we in aanmerking nemen dat de bevolkingsgroei afneemt. De verwachting is dat de toename van de bevolking in het jaar 2025 tot stilstand zal komen. Momenteel is 10,4% van de bevolking ouder dan 65 jaar. Zowel mannen als vrouwen in Japan trouwen rond hun 30e levensjaar. In vergelijking met andere landen liggen deze leeftijden vrij hoog. Een van de oorzaken is dat een bruiloft in Japan een bijzonder dure aangelegenheid is, zij kost een bruidegom vaak enkele tienduizenden euro's. Veel Japanse mannen hebben dus tijd nodig om te sparen.

Positie Japanse vrouw

De meeste vrouwen hebben tot hun trouwdag meer financiële armslag: zij hebben tot hun huwelijk vaak een baan en wonen bovendien meestal bij hun ouders. Zij geven dan veel geld uit aan kleding en uitgaan; hele warenhuizen bestaan van deze groep vrouwen. Op de eilanden van Hawaii, met name op Oahu (een zeer in trek zijnde vakantiebestemming voor Japanners), kunt u dan ook veel Japanse vrouwen uit deze leeftijdscategorie ontmoeten. Het is opvallend dat in het moderne Japan veel vrouwen, naar westers voorbeeld, steeds vrijer worden. Zeker als we bedenken dat de traditionele stereotypen van de Japanse huisvrouw - plichtsbetrachtig en gedienstig zijn zonder vragen te stellen - hardnekkige waarden zijn in Japan. Toch voelen nog veel vrouwen zich thuis in het traditionele rollenpatroon. De meesten van hen houden dan ook meteen op met werken zodra ze in het huwelijk treden. Zij voeden hun kinderen op, maken het huishoudbudget op en wachten op de late thuiskomst van hun echtgenoot.

Werken in Japan

De gemiddelde Japanner heeft geen moeite met lange werktijden. In westerse ogen mag het wel zo lijken dat de Japanner werken belangrijker vindt dan zijn gezin, maar de Japanner zelf vindt dat niet. Als hij carrière maakt, dan is dat goed voor het gezin, zijn kinderen kunnen dan naar de beste school. En dat kost veel geld. Veel mannen gaan na de arbeid niet direct naar huis; eerst wordt er met collega's, vrienden of klanten gegeten of gedronken. Er bestaat dus een duidelijke scheiding tussen het leven van de werkende man en dat van de echtgenote die het huishouden doet. Veel vrouwen keren in het bedrijfsleven terug als de kinderen groot genoeg zijn. Ongeveer 35% van de Japanse vrouwen werkt buitenshuis. Ze doen echter vaak werk waar mannen geen zin in hebben en verdienen relatief weinig. Het loonsysteem is gebaseerd op dienstjaren. Een man die lang bij dezelfde zaak werkt, stijgt in aanzien en inkomen, terwijl een vrouw in gelijksoortige omstandigheden er in inkomen niet veel beter van wordt. Desondanks zijn steeds meer vrouwen niet meer tevreden met een positie uitsluitend in het gezin. Japanse vrouwen richten zich meer dan vroeger op het ontplooien van eigen talenten.

Eta (Burakumin)

Er zijn ook andere groepen in de Japanse samenleving die hun uiterste best moeten doen om voor vol te worden aangezien. Zo worden de nakomelingen van de dwangarbeiders die in de jaren dertig vanuit Korea naar Japan zijn gehaald nog steeds gediscrimineerd. De situatie van de zogenaamde Eta (Burakumin) is nog slechter. Burakumin zijn Japanners die afstammen van een groep mensen uit de geschiedenis, de Eta, die 'onrein' waren. Dit waren slachters, beulen, begrafenisondernemers, leerlooiers en allerlei andere mensen die zich met de dood of met produkten van de dood (bijvoorbeeld leer) bezighielden. Zij waren paria's die consequent buiten de samenleving gehouden werden en in getto's woonden. De verre nazaten van deze mensen worden nog steeds als tweederangs burgers behandeld. Bij een huwelijk komt het regelmatig voor dat ouders een privé-detective in de arm nemen om in geboorteregisters na te gaan of de aanstaande schoonzoon of schoondochter een afstammeling van een Eta is. Een handelwijze die volstrekt illegaal is, maar die toch frequent voorkomt. Als men er in een bedrijf achter komt dat een werknemer afstamt van een Eta, dan worden de promotiekansen van deze werknemer zeer klein.

Gastvrijheid in Japan

Als u dit leest, zou u de indruk kunnen krijgen dat Japanners onvriendelijke mensen zijn. Het tegendeel is echter waar. Overal waar u in Japan komt, zullen Japanners u zeer vriendelijk en behulpzaam tegemoet treden. Gastvrijheid is een wezenlijk element van de Japanse cultuur. Zij zullen alles doen om het u naar de zin te maken. Ik heb vele malen meegemaakt dat iemand aan wie ik de weg vroeg met mij mee ging, lopend, per trein, bus, auto of taxi, om mij te brengen naar de plaats waar ik moest zijn. Het trekken van een vragende blik boven een landkaart is meestal voldoende om een Japanner in actie te laten komen. Veel Japanners vinden het prachtig om Engels te spreken met westerlingen. Zij zijn maar zelden in de gelegenheid om hun kennis van de Engelse taal in de praktijk te oefenen en te toetsen. Vooral op veel onoverzichtelijke treinstations is dit handig. Als u een vraag in de Engelse taal stelt, dan moet u er rekening mee houden dat de Japanner de Engelse taal maar zeer beperkt machtig is. Bovendien vinden veel Japanners het zeer onbeleefd om 'nee' tegen een ander te zeggen, met als gevolg dat zij u soms in de verkeerde richting sturen. Anderen zullen op uw vraag geschrokken reageren en vliegensvlug wegrennen. Dit is geen vorm van onwil om uw vraag te beantwoorden, integendeel, zij schamen zich dat zij de Engelse taal niet voldoende machtig zijn of zij zijn gewoon te verlegen. Soms legt een Japanner zijn verlegenheid naast zich neer, zet hij zijn masker van onberispelijk gedrag af en leeft hij zich uit onder invloed van alcohol. Voor mannen is het algemeen geaccepteerd dat zij zich in gezelschap van vrienden bedrinken; liederlijk gedrag is dan zeer gewoon. Een Japanse kennis verwoordde dit, na het drinken van verscheidene glazen met een alcoholische inhoud, aldus: 'Als ik gedronken heb, dan durf ik u uit te nodigen en met u te praten, zonder alcohol ben ik daar te verlegen voor.' Zijn ontboezeming bleek de volgende morgen maar al te waar; hij durfde mij niet aan te kijken en liep met een grote boog om mij heen. Ook vrouwen drinken soms alcohol, maar in mindere mate dan mannen. Bovendien laten zij zich in gezelschap veel minder snel gaan.

Het gevoel voor collectieve saamhorigheid

Japanners hebben een zeer sterk gevoel voor collectieve saamhorigheid. Zij conformeren en identificeren zich volledig met de groepen waartoe zij behoren. Begrippen als harmonie, samenwerking en wederzijdse verplichting nemen een centrale plaats in binnen het groepsgedrag van een Japanner, wat niet wil zeggen dat een Japanner het altijd met zijn groepsgenoten eens is. Hij zal conflicten echter tot het uiterste vermijden en altijd voorrang willen verlenen aan het collectieve, zoals het gezin, de familie, de wijk of het dorp waarin hij woont, de beroepsgroep of het bedrijf waar hij werkt en de sportvereniging waar¬van hij lid is. Conflicten worden verder vermeden door de aanwezigheid van een strikte hiërarchie binnen de groepen en binnen de samenleving als geheel. Japan is een echte verticale samenleving, waarbij contacten verlopen overeenkomstig de plaats die iemand op de sociale ladder inneemt. Als die plaats niet bekend is of als men zich, wat weinig voorkomt, als volstrekt gelijken beschouwt, dan kan dit, in westerse ogen, vreemdsoortig gedrag oproepen. Een voorbeeld: ik stond in Kyoto met een auto te wachten voor het stoplicht; twee bejaarde dames staken vanuit tegenovergestelde richting het zebrapad over en kwamen elkaar halverwege tegen, waarop beiden diep begonnen te buigen. Blijkbaar vonden zij van elkaar dat de ander belangrijker was, want zij bleven voor mijn auto staan buigen, steeds dieper en dieper. Het stoplicht was ondertussen op groen gesprongen, maar het buigritueel was nog niet tot een eind gekomen. De oude dames draaiden als kraanvogels al buigend om elkaar heen en liepen achterwaarts en nog altijd buigend het zebrapad af. Pas toen zij het trottoir bereikt hadden, kwam het buigritueel tot een einde. Van opperste verbazing vergat ik mijn auto in de juiste versnelling te zetten toen het stoplicht wederom op groen sprong. Uiteraard toeterde er niemand, alhoewel er een lange file achter mijn auto was ontstaan. Gedisciplineerd als ze zijn, wachtten de Japanse automobilisten rustig tot het moment gekomen was dat ik de tijd rijp vond om weer te gaan rijden. Uit deze gebeurtenis blijkt tevens dat Japanners elkaar bij een ontmoeting niet de hand schudden. Zij buigen naar elkaar en houden hun armen daarbij strak tegen het lichaam. De regel is dat de minst belangrijke het diepst buigt. Hoe groter het verschil in maatschappelijke positie, hoe groter het verschil in buiging is. Als u in Japan iemand ontmoet, dan is het voor een onwetende 'gaijin', zoals men een buitenlander noemt, geoorloofd om even diep te buigen als de tegenover u staande Japanner; uit beleefdheid iets dieper buigen, kan meestal weinig kwaad.

Het visitekaartje (de 'meishi') in Japan

Wanneer Japanners elkaar voor de eerste keer tegenkomen, dan hebben zij gegevens nodig om hun houding te bepalen; deze gegevens staan op het visitekaartje (de 'meishi'). In Japan is het ook gebruikelijk om bij zakelijke ontmoetingen visitekaartjes uit te wisselen; de persoonlijke gegevens zijn daarop meestal zowel in het Engels als in het Japans vermeld. Ze zijn dus onmisbaar voor een zakenreiziger. Indien u in Japan zaken wilt doen, dan moet u zich goed informeren over de Japanse cultuur en de manier van werken in het bedrijfsleven in dat land.

De Japanners weten in de regel veel over ons bedrijfsleven, maar westerlingen weten vaak maar weinig over hen, terwijl wij toch ook veel van de economische ontwikkeling in Japan kunnen leren. Een Nederlands of Belgisch bedrijf zal, om met voldoende resultaat zaken te kunnen doen, in Japan aanwezig moeten zijn met mensen en eventueel met bedrijfscapaciteit en investeringen. Natuurlijk kan dit problematisch zijn. Allereerst brengt investeren in Japan zeer hoge kosten met zich mee en ten tweede duurt het meestal een groot aantal jaren voordat een aergelijke investering haar geld opbrengt (zie tevens ‘Economie’).

Het gevoel van superioriteit

De Japanners leggen een grote nadruk op kwaliteit en perfectie. Zij koesteren de wens om het beste te presteren en vinden dat zij veelvuldig in deze doelstelling slagen. Een gevoel van superioriteit ten opzichte van inwoners van andere landen is veel Japanners dan ook niet vreemd. Er verschijnen zelfs met enige regelmaat boeken die het unieke van de Japanner willen verklaren. Dit superioriteitsgevoel uit zich zeer incidenteel tegenover buitenlanders: zij mogen een beperkt aantal discotheken in de wijk Roppongi in Tokyo niet in omdat ze teveel lawaai zouden maken! Ook het gedrag van veel Japanners ten opzichte van Koreanen en Burakumin is deels terug te voeren op dit gevoel van superioriteit.

Opgemerkt dient te worden dat het bovenstaande niet meer dan een generalisatie is; de Japanse samenleving is, net als de onze, sterk aan veranderingen onderhevig en een groot aantal Japanners vertoont een ander gedrag dan hierboven omschreven werd. Japan gaat steeds verder met het internationaliseren van de politiek, de economie en de samenleving. Het begrip 'internationaliseren' is tegenwoordig een zeer gevleugeld en veel gebruikt woord onder Japanners. Met dit internationaliseren pikt het ongetwijfeld een graantje mee van de westerse individualiseringstrend, wat op gespannen voet staat met het collectivistische van Japan. Zowel voor het individu, het gezin als voor het bedrijf zullen dan ook in de toekomst conflicten moeilijk te vermijden zijn.