Het op een hoogte van 1147 meter liggende klooster werd in 1335 gesticht ter nagedachtenis aan de kluizenaar en prediker Ivan Rilski (volgens overleveringen een broer van tsaar Petâr), die zich enkele kilometers van de plaats waar zich het klooster bevindt, als kluizenaar in de grotten terugtrok als protest tegen de wijze waarop de kloosters aan het einde van de 9e eeuw gerund werden. Hij wilde terug naar de eenvoud en de ontberingen van de vroege christenen. Het klooster zou, dankzij de inspanningen van zijn volgelingen, uitgroeien tot een belangrijk godsdienstig centrum voor de gehele Balkan met vele contacten met andere kloosters van waaruit het christendom zijn weg vond. Dat heeft Rilski allemaal niet meegemaakt, hij leefde als een kluizenaar en hij stierf als zodanig. Het klooster bezat niet alleen grote invloed binnen de orthodoxe kerk, het was ook zeer rijk dankzij de vele schenkingen die de monniken ontvingen tijdens hun aquisitietochten door het land.

Ook het grondgebied waarop het klooster gebouwd was breidde zich steeds verder uit. Zo schonk tsaar Ivan Shishman het klooster meer dan 20 dorpen en onafzienbare vruchtbare landerijen. Het huidige klooster beslaat een oppervlakte van bijna 9000 m2 en bevat ongeveer 1000 kamers en kloostercellen. Als u geluk hebt kunt u een kijkje in de keuken nemen. Niet dat u er iets in bedrijf zult zien, maar u heeft dan enig idee op hoeveel mensen het klooster berekend was. De keuken werd als zodanig voor het laatst in 1946 gebruikt, er werd toen een maaltijd gekookt voor 5000 gasten!

Het klooster is ook beroemd vanwege de bouwstijl. Nadat het klooster in de 18e eeuw al eens leeggeplunderd was, brandde het in 1883, nog maar net nadat men met de herbouw was begonnen, tot de grond toe af. Het initiatief tot de herbouw kwam van Neofit Rilski een veel latere naamgenoot (kijk ook bij Bansko) die het als een nationale plicht zag en heel veel geld voor de herbouw bijeenbracht. Het duurde bijna een eeuw voordat het gehele karwei in fasen geklaard was, het laatste gebouw dat eraan werd toegevoegd dateert uit 1961, hetzelfde jaar waarin de UNESCO het complex uitriep tot cultuurerfgoed van de mensheid.

De kloosterkerk, gewijd aan de geboorte van Maria, bevat vele schatten. De kleurrijke fresco’s zullen iedereen opvallen, de talrijke muurschilderingen zijn van de hand van grote meesters uit de wijde omtrek zoals Samokov, Bansko en Razlog. De bekendste schilder die zijn medewerking verleende was Zahari Zograf, maar u zult met eigen ogen kunnen vaststellen dat de werken van andere meesters, vrijwel allen afkomstig uit de Samokovschool, weinig voor de zijne onderdoen. Zo werkten onder andere de broer van Zograf, Dimitâr Dimitrov, aan het interieur samen met de Samokovschilders Ivan Nikolov en Kosta Valjov.

De bijna 10 meter brede altaarmuur (iconostase), naar een ontwerp van Ivan Obrasopisov, is geheel uit notenhout gesneden en grotendeels met bladgoud overdekt. Onder leiding van de meester werkten vier kunstenaars vijf jaar lang aan de 62 verschillende afbeeldingen uit het leven van Jezus, maar zoals overal elders bij schilderingen in kerken en kloosters, er is ook veel aandacht besteed aan het hiernamaals, zowel de hemel als de hel krijgt aandacht van de kunstenaars. In een van de kapellen bevindt zich het meest opvallende voorwerp dat tot het complex behoort. Slechts gedekt door een eenvoudig houten kruis is het hart begraven van tsaar Boris III die in 1944 op geheimzinnige wijze in Berlijn om het leven kwam. Onbevestigde geruchten beweren dat hij door de nazi’s werd vergiftigd.

Ook in de bijgebouwen van het klooster zijn veel voorwerpen bijeengebracht. Zo bevindt zich op de 2e verdieping van de noordelijke vleugel een verzameling wand- en vloerkleden en zilverwerk. De typische kloosterschatten bevinden zich in de oostvleugel. Hier kunt u onder andere een miniatuurkruis bewonderen dat werd vervaardigd door de monnik Raphaël in de jaren negentig van de achttiende eeuw. Het kruisje bestaat uit 140 vakjes waarin meer dan 1500 menselijke figuren zijn ondergebracht. Er hangen enkele foto’s waarop een detail van het kruis 30 maal is uitvergroot. Zonder twijfel trekt u de conclusie: monnikenwerk! Na de voltooiing van het kruis zou de monnik Raphaël blind geworden zijn.

Het klooster en de wegen rondom het klooster kregen in 2002 nog een extra opknapbeurt in verband met het bezoek dat paus Johannes Paulus II aan het klooster bracht. In de omgeving van het klooster zijn tal van wandelingen uitgezet waarvan er een uiteraard leidt naar de grot waarin het allemaal begon.